33
tərbiyəsində bütpərəstlik ayin və mərasimlərinin, meydan tamaşalarının, qəbilə və
tayfa adətlərinin müşahidəsi, habelə böyüklərin maddi nemətlər əldə etmələri
təcrübələrinin öyrənilməsi mühüm tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. Uşaqlar
böyüklərdən öyrənir, təlim və tərbiyə alırdılar.
Mannalıların zəngin şifahi xalq ədəbiyyatı – ağız ədəbiyyatı da olmuşdur. Bu
xalqın müxtəlif məzmunlu nağılları, dastanları, müxtəlif janr şerləri, bayatıları
olmuşdur ki, bu ədəbiyyat nümunələri gənc nəslin mənəvi tərbiyəsində demək olar ki,
dəyərli pedaqoji əsərlər sayıla bilər. Əlimizdə o dövrün ədəbiyatına dair nümunələr
olmasa da qədim alimlərin yazılarından onlar barədə müəyyən məlumat, təsəvvür
əldə etmək mümkündür. Qədim yunan tarixçiləri yazırlar ki, Manna şahlarının
saraylarında şairlər olmuşdur ki, onlar mövzularını, öz şerlərini milli, şifahi xalq
dastanları və rəvayətlərindən almışlar.
Atropatena ilə bərabər Azərbaycanın şimalında Albaniya dövləti də mövcud idi
ki, mərkəzi əvvəlcə Qəbələ, sonra Bərdə şəhəri olmuşdur. Albaniya dövründə
Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi, maarif və mədəniyyəti xeyli yüksəldi. Alban
hökmdarları ölkənin dünyəvi və dini başçısı hesab olunurdular.
Mənim Şərq ölkəmi bürüdü kədər,
Yayılmış cahana bu qara xəbər.
Qoy ellər eşitsin səsimi mənim,
Səsimə səs verib ağı desinlər!
Sakit həyatımız matəmlə doldu,
Bizə soyğunçular müsəllət oldu.
Misilsiz bir dövlət çökdü kökündən,
O parlaq şüası saraldı soldu.
Davdağın bu şerində qoçaq sərkərdə və ağıllı dövlət xadimi Cavanşirin mərd
sifətləri, əxlaqi-mənəvi keyfiyyətləri, vətənpərvərliyi tərənnüm edilir, bu keyfiyyətlər
gənclərə nümunə göstərilir və bu gün də onun qəhrəmanlığı məktəblilərimizin
vətənpərvərlik tərbiyəsində bir nümunədir. Xalqımızın vətənpərvər oğlu, ulu
öndərimiz Heydər Əliyev çıxışlarının birində bu barədə belə deyirdi: “Cavanşir və
Babək kimi sərkərdələrin qəhrəmanlıqları böyük vətənpərvərlik məktəbinə çevrilmiş,
vətənin bütövlüyü, xalqın birliyinin təcəssümü olmuşdur.”
34
3. Zərdüştlük qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, İran, Orta Asiya və bir
sıra başqa ölkələrdə geniş yayılmış bir fəlsəfə, ədəbi abidə, pedaqoji fikir və din
olmuşdur. Zərdüşt dininin müqəddəs dini kitabı “Avesta” (“Qanun”) adlanır.
“Avesta”nın ilkin variantı bizə gəlib çatmamışdır. Bu kitabın yalnız müəyyən
hissələri bəzi əlavələrlə, dəyişikliklərlə bizə gəlib çatmışdır.
Tədqiqatçı alim B.C.Şərifzadə Zərdüştün vətəninin Azərbaycan olduğunu,
onun Savalan dağının yanında, Duruca çayı sahilində doğulduğunu, həm Cənubi
Azərbaycanda Savalan dağı, Savalan kəndi, Duruca çayı və Zərdüştlüklə bağlı saysız
toponimika və məişət ayinlərinin indi də olduğunu qeyd edir. Professor Ə.R.Yaqubi
Zərdüştlük haqqında belə yazır: “Zərdüşt öz əqidəsini ilk dəfə olaraq Azərbaycanda
təbliğ etmişdir”. Cənubi Azərbaycan alimi Məhəmməd Tağı Zöhtabı da öz əsərində
Zərdüştün vətəninin Azərbaycan olduğunu, “Avesta”nın Azərbaycanda yazıldığını
söyləmişdir. O, “İran türklərinin əski tarixi” adlı əsərində yazır: “Zərdüşt dininin ilk
ruhaniləri olmuş “Muğ”lar Midiya hökuməti torpaqlarında yaşamışlar” (23,50).
Akademik H.M.Əhmədov Azərbaycanda məktəb təhsili dövrünün Zərdüşt
məktəbləri ilə başladığını bildirmişdir. Mənbələrdən də məlum olur ki, islamiyyətin
yayılmasına qədər Azərbaycanda Zərdüşt məktəbləri daha geniş fəaliyyət göstərmiş,
atəşkədə və atəşgahlar Zərdüştlüyün həm ibadət yeri, həm də təlim, tədris mərkəzləri
kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bunlar da Azərbaycanda məktəb təhsilinin əsasını təşkil
etmiş və təməl amillərdən olmuşdur.
Bu dövrdə yüksək silkə malik olan şahzadələrin, rütbə sahiblərinin uşaqları
Saray məktəblərində gənclərin təlim-tərbiyəsi ilə şahzadələr və yüksək səviyyəli
müəllimlər məşğul olurdular. Bu məktəblərdə dövlət üçün kadrlar hazırlanırdı.
Zərdüşt məktəblərində təlim “Avesta” duaları, ayinləri və nəğmələri ilə
başlayırdı. Daha sonra əlifba və oxu təliminə keçilirdi. Məktəblərdə fiziki tərbiyəyə,
uşaqların sağlam həyat tərzinə xüsusi diqqət yetirilir, “Avesta”nın “Xəstələnmə”,
“Zəifləmə”- kimi çağırışları əzbərlədilir və ona əməl edilirdi. Xəstəlik, zəiflik, pislik
Əhrimanın əməlləri hesab olunurdu. Ox atmaq, nizə tullamaq, üzmək, ov etmək,
qurşaq tutmaq kimi fəaliyyətlər fiziki tərbiyənin əsas məzmununu təşkil edirdi. Ona
görə də şərə qalib gəlmək üçün sağlam, təmizkar və qüvvətli olmaqla bərabər,
məktəbdə dərin bilik almaq tələb edilirdi. Yazıb-oxumaq, bilik qazanmağın mühüm
35
şərti hesab edildiyindən Zərdüştlükdə buna ciddi fikir verilir, uşaqların əqli
qabiliyyətləri inkişaf etdirilirdi. Bununla əlaqədar prof. R.L.Hüseynzadə yazır:
“Zərdüşt məktəblərində öyrədilirdi ki, insan həmişə mülayim, xoşxasiyyət, adil və
xeyirxah, fitnə-fəsaddan,qəddarlıqdan, paxıllıqdan, yalançılıqdan uzaq olmalıdır. O,
cəmiyyətin fəal üzvü kimi əkinçiliklə, maldarlıqla məşğul olmalı, bataqlıqları
qurudub onun məhsuldar torpağa çevrilməsinə səy göstərməlidir.
Zərdüşt məktəblərində yetişən gənc nəslin mənəvi-əxlaqi tərbiyəsinə xüsusi
diqqət və əhəmiyət verilirdi. Belə ki, zərdüştlüyün əxlaqi idealı xeyirxahlıq, ədalət,
yaxşılıq olduğundan Zərdüşt təlimində yaxşılıq və pislik anlayışı kəskin şəkildə
qoyulur və bunların mahiyyəti açılır: “Anlayan adam gərək pisi deyil, yaxşını seçə”
fikri irəli sürülür” (23,48).
Zərdüşt məktəblərində ibtidai təhsil 7 yaşdan 15 yaşa qədər davam edirdi.
Ibtidai təlim ilə məşğul olan müəllimə “Hirbod”, şagirdlərinə isə “Həvişt” deyilirdi.
Ibtidai təhsil səhər tezdən xüsusi mərasimdə və dua ilə başlayırdı. “Avesta” duaları
dini ayin və mərasimlərin, nəğmələrin öyrədilməsi, əzbərlədilməsi ibtidai təhsilin
əsas məzmununu təşkil edirdi. Ona görə də ruhanilər “Avesta” dualarında “Elm
ilahəsi”ndən qüvvətli hafizə diləmişlər. Oğlan uşaqlarının 7 yaşı tamam olandan
sonra onlara müqəddəs köynək geyindirilir, onları münəccimlərlə bir sıraya üzü
günəşə doğru düzüb dini “Avesta” ayinlərini əzbərlədirlər: “Mən vəd edirəm ki,
Zərdüştlüyə sadiq olacam. Mən xeyirxah fikrə, xeyirxah sözə, xeyirxah əmələ
inanıram.” Bundan sonra uşaqlara hədiyyələr verilirdi. Bu məşğələ gündə 5 dəfə
təkrar edilirdi.
“Avesta”da insanların yüksək məqsədə, xoşbəxtliyə çatmasında müəllimin
roluna yüksək qiymət verilməklə bərabər, həm də bunun əksi olaraq göstərilir ki, pis
müəllim isə uşağın şüurunu, əqlini pozar, onu bədbəxt edər: “Pis müəllim şüuru
korlar, sözün mənasını çatdırmaz, ağlın inkişafını dayandırar, təlim-tərbiyə işini
fəsada çevirər. Nəticədə həyatın təbii axınına və gözəlliyinə zərər yetirər” (23,49).
“Avesta”da ataların vasitəsilə övlada verilən tərbiyəyə dair xüsusi fəsil
ayrılmışdır. Həmin fəslin xülasəsində deyilir ki, təlim-tərbiyə varlığın bünövrəsi kimi
mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hər bir şəxs müəllim və tərbiyəçilərin vasitəsilə yazıb
oxumağı öyrənməli, həm də özünün sağlamlığına ciddi fikir verməlidir. Yalnız bu
Dostları ilə paylaş: |