30
bilavasitə tərbiyəçilərin nəzarəti və rəhbərliyi ilə reallaşır. Özünütəbiyə zamanı isə
uşaq, yeniyetmə və ya daha da yaşlı şəxs tərbiyəçinin nəzarəti və rəhbərliyi olmadan
müstəqil, öz təşəbbüsü ilə zəruri saydığı mənəvi keyfiyyətləri mənimsəyir. Deməli,
tərbiyəçinin bilavasitə nəzarəti olmadan, lakin onların məsləhətlərinə əsasən şəxsin
cəmiyyət üçün faydalı keyfiyyətləri məqsədyönlü və planlı surətdə mənimsəməsi
özünütərbiyədir. N.Tusinin, K.D.Uşinskinin, L.Tolstoyun və başqalarının
özünütərbiyə nümunələri tarixdən məlumdur.
Çox qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik olan, coğrafi cəhətdən türk-
islam dünyasının mərkəzində yerləşən Azərbaycan və bu yurdun qədim sakinləri olan
azərbaycanlılar hələ qədim zamanlardan yazı və oxu mədəniyyətinə malik olmuş,
dövrün, ictimai həyatın xüsusiyyətlərinə uyğun təhsil ocaqları yaratmış, insanları
inkişafa, tərəqqiyə, yüksək əxlaqa səsləyən müdrik fikirlər söyləmişlər. Zaman-
zaman ölkəmizə edilən basqınlar üzündən ulu babalarımızın yaratdıqları zəngin elmi,
ədəbi və pedaqoji irsin mühüm bir qismi tələf edilmiş, böyük bir mənəvi xəzinə
vətənimizdən çıxarılmış, başqa ölkələrə aparılmış və bir qismi də zəmanəmizə gəlib
çıxmamışdır.
2. Zəngin şifahi xalq ədəbiyyatımız – “Dədə Qorqud”, “Bilqamıs”, “Alp ər
Tunqa”, “Oğuz”, “Ərkənəkun”, ”Köç”, “Manas” kimi dastanlar, Oğuznamələr,
Ustadnamələr türk dünyası və xalqımızın qədim tarixindən, onun ictimai mədəni
həyatından, zəkasından, istək və arzularından, tərbiyə və təhsil səviyyəsindən xəbər
verir. Qobustan, Gəmiqaya, Oğlanqala, Kültəpə, Orxan kitabələri və daha bir çox
qayaüstü yazılı abidələrimiz xalqımızın yazı yazmaq, oxumaq, hesablamaq, rəqs
etmək və s. mədəni, təhsil vərdişlərinə sahib olmasından xəbər verir. Tariximizin çox
qədimliyini göstərən arxeoloji qazıntılar, əldə edilmiş maddi, mədəni nümunələr,
xaraba şəhər və qəsəbələr Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan Naxçıvanda hələ
daş dövründən istifadə edilən duz mədəni və buradan tapılmış daş baltalar, buradakı
müalicəxana çox uzaq keçmişdən xəbər verir. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının hələ
miladdan əvvəl mədəniyyətə, yazıya, oxuya, təlim-tərbiyə mədəniyyətinə sahib
olduqlarını təsdiq edir.
Qobustan qayaüstü rəsmlərinin təhlilindən məlum olur ki, buradakı tərbiyə
məsələləri əsas etibarı ilə ovçuluq, əməksevərlik, peşəyə, sənətə məhəbbət, fiziki
31
tərbiyə, təsviri sənət, rəqs musiqi, estetik yərbiyə kimi keyfiyyətlər gənc nəslə
aşılanmışdır. Ovlanacaq heyvanı düzgün nişan almaq, atmaq, silah (ox, nizə, kaman)
hazırlamaq və ondan bacarıqla istifadə etmək, eləcə də əmək alətləri hazırlamaq və
istifadə etmək, qida əldə etmək kimi bacarıq və vərdişləri gənc nəslə öyrətmək
tərbiyə vasitəsi olmuşdur. Qobustan mütəxəssisləri qeyd etmişdir ki, burada böyük
öküz rəsmlərində nizə və ox izləri indi də görünür. Bu, o deməkdir ki, qədim
qobustanlılar vəhşi öküz ovlamağı öyrənmək üçün qayanın üstündə rəsm edilmiş
öküz fiquruna nizə, yaxud ox atmaqla gənc nəslə təcrübi olaraq məşqlər keçmiş,
onları buna öyrətmişlər. Gənclər məşq prosesində ox və ya nizə atmağın sirlərini
təcrübəli böyüklərdən, ağsaqqal ata və dədələrdən öyrənmişlər. Demək bəsit şəkildə
olsa bugünkü pedaqoji dillə desək, əyani vəsaitlə müşaiyət edilən təcrübi
məşğələlərin əhəmiyyəti qədim insanlarımıza bəlli olmuşdur. Yetişən gənc nəsil
müxtəlif oyun, rəqs, mərasimlər, adət və ənənələr vasitəsilə xalqın müəyyən etdiyi
əxlaq normalarına yiyələnirdilər. Rəqs və mərasimlər zamanı gənclərdə əməksevərlik,
həyatsevərlik, kollektivçilik, insanpərvərlik, birlik, qarşılıqlı yardımlaşma, qoçaqlıq,
çeviklik və bir sıra əxlaqi, iradi keyfiyyətlər tərbiyə edilib formalaşırdı. Qayalardakı
rəsmlər, rəqs səhnələri, daş qaval, piktoqrafik işarələr maarif və mədəniyyət
tariximizin qədimliyindən, insanların estetik və bədii tərbiyəsindən xəbər verir.
Uşaqlar və gənclər oyun və rəqsləri müşahidə etməklə və ya praktik olaraq bu
prosesdə iştirak etməklə qəbilə və ya tayfanın adət və ənənələrini mənimsəyir, onları
yadda saxlayıb digər gələn nəsillərə ötürürdülər.
Gəmiqaya, Oğlanqaya, Kültəpədə, eləcə də Kəlbəcər, Zəngəzur, Göyəm
dağlarının (indiki Ermənistan ərazisində), habelə Cənubi Azərbaycan abidələrinin,
xüsusilə Qaradağ üzərindəki qayaüstü təsvirlərində insanların iqtisadi, mədəni,
mənəvi həyatını əks etdirən müxtəlif işarələr, simvollar, damğalar, (dairə formalı, düz,
sınıq xətt, haça şəkilli, qarmaq şəkilli, “P”, “T” şəkilli işarələr, “həyat ağacı”
təsvirləri) aşkar edilmişdir ki, onlara pedaqoji yöndən yanaşdıqda deyə bilərik ki,
onlar qədim insanların bilik, savad və mədəni səviyyəsini, yazı mədəniyyətini,
rəssamlıq, heykəltaraşlıq bacarığını, inancını göstərən dəlillərdir. Digər tərəfdən bu
işarələrin müxtəlif yerlərdə oxşarlığı regionun qədim insanlarının bir-birilə iqtisadi-
mədəni əlaqələrindən xəbər verir. Qədim insanlarımızın daşlar üzərində qoyduqları
32
müxtəlif məzmunlu izlər, işarələr, rəsmlər maarifləndirici, inkişafetdirici, tərbiyəedici
olmaqla qədim insanların “öyrətmə-öyrənmə mexanizmi”ni, tərbiyə və təhsil işlərini
bəsit şəkildə də olsa bizə bildirir.
Qədim dövr – ibtidai icma quruluşunda yetişən nəslin tərbiyəsinə, icmanın
əxlaq normalarına əməl edilməsinə şübhəsiz qəbilə və tayfanın ağsaqqalları, ataları,
dədələri, təcrübəli, bilikli insanları rəhbərlik edir, icmaya və onun üzvlərinə məsləhət
və istiqamətlər, öyüd və nəsihətlər verirdi. Buna görə də atalar, dədələr, ağsaqqallar
bir tərbiyəçi kimi hörmətli şəxs hesab edilir, onlara pərəstiş edilir, hətta sitayiş
ayinləri də meydana gəlmişdi ki, bunu tunc dövrünün daş kitabələrində görmək
mümkündür.
Urmiya gölünün ətrafından başlayaraq, zaman-zaman Dəclə və Fərat vadiləri
də daxil olmaqla, İran körfəzinə qədərki ərazilərdə e.ə. III-II minilliklərdə Aratta,
Lullubi və Kuti qəbilə tayfaları yaşayırdı. Bu əyalətlərdəki təlim-tərbiyə mədəniyyəti
haqqında da müəyyən məlumatlara görə Aratta inkişaf etmiş Şumer dövləti ilə həmişə
sıx iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrdə olmuşdur. Bu əlaqələr haqqında bir neçə Şumer
dastanında, o cümlədən “En-Merkar və Aratta hökmdarı” dastanında ətraflı məlumat
verilmişdir. Bu dastanlarda Aratta saf, təmiz ənənələr ölkəsi adlandırılır. Şumerin
Uruk şəhər dövlətinin hökmdarı En-Merkar ilə Aratta hökmdarı arasında gah dostluq,
gah da düşmənçilik münasibətləri mövcud olmuşdur. Bu hər iki hökmdarın
yazışmalarından bəlli olmuşdur.
Zaman keçdikcə Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da yüksəlmiş,
ölkə ərazisində daha təkmil və daha geniş əraziləri əhatə edən yeni dövlətlər
yaranmışdır. Eramızdan əvvəl I minillikdə - bizim eranın I minilliyinin əvvəllərində
Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit, Skif) şahlığı, Atropatena və Albaniya
kimi qüvvətli dövlətlər yaranmışdır. Bu dövlətlər Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi
mədəniyyətinin, maarifinin daha da yüksəlməsində, ölkənin iqtisadi-mədəni tarixində
mühüm rol oynamışlar. Prof. V.Z.Piriyev haqlı olaraq yazır ki, mannalılar bugünkü
azərbaycanlıların əcdadları olmuşlar.
Manna quldarlıq dövləti idi. Burada maldarlıq, atçılıq, incəsənət, memarlıq
sürətlə inkişaf etmişdi. Sənətkarlar qiymətli metallardan müxtəlif əşyalar hazırlayır
və onların hazırlanmasını da gənc nəslə öyrədirlər. Mannada uşaq və yeniyetmələrin
Dostları ilə paylaş: |