Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli
Yüklə 27,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
mış (parçalanmış) çalar formalarını ayırd edirlər. Ən çox rast gəlinən forma kriptik rəng çaları (kriptik (kriptos) - gizli de məkdir ki, buna qoruyucu rəng də demək olar) və bədən for masının dəyişilməsidir, lakin qeyd etmək lazımdır ki, eyni rəng əksər növlərdə bir çox funksiyanı həyata keçirir. Adətən gecə formaları, məsələn, əksər gekkonlar, boz, qəhvəyi və qonur çalarların üstünlük təşkil etdiyi sakit kriptik rəngə malik olur-’ lar. Bu canlıların sıx kolluqda yaşayan gündüz formaları daha əlvan olur. Kələzlərin rəngi çox fərqlidir. Azərbaycanda qayalıqlarda rast gəlinən Qafqaz kələzi onu qayaların rəngi ilə eyniləşdirən solğun himayəedici çalara malikdir. Lakin, eyni zamanda emosional haldan və ya temperaturdan asılı olaraq onlar çox cəld rənglərini dəyişə bilər. İquanalar fasiləsindən olan frino- zomlarm (qurbağayaoxşar kərtənkələlər) rəngi çox dəyişkən olub, yaşadıqları qruntun rəngindən asılıdır. Ağ şoran düzən likdə yaşayan növlərin rəngi də ağ olur, tünd vulkanik lava səthində yaşayanlar isə qara rənglidirlər. Meşə zonasında rast gəlinən Phrynosoma blainwillii-nm rəngi torpaq səthini örtən şam ağaclarının iynə yarpaqlarının çalarma uyğundur. Gekkon, buqələmun və qamçıformalı ilanların rəng uyğunlaşması daha mükəmməldir, xüsusilə də, təhlükə zamanı ilan və kərtənkələlər üçün əlvan və kontrastlı rəng çalarları əhəmiyyətlidir. Kələzlər fəsilsindən olan bizquyruğun ( Uromastix cinsi) bədəninin rəngi temperaturdan asılı olaraq dəyişir, yəni tem peratur artdıqca o açıq rəng alır. Əksər ilanların rəngi himayəedici olur. Adətən cavan ilan lar daha əlvan, yetkin fərdlər isə bir rəngə malik olurlar. Bir çox hallarda ilanların rəngi xəbərdaredici xarakter daşıyır. Təbii şəraitdə bütün müxtəlifliyinə baxmayaraq ilanların rəngi hər zaman kriptik (himayəedici) olur ki, bu da ona qənimətini izləməyə və pusquda ovunu güdməyə kömək edir. 83 downloaded from KitabYurdu.org Afrikanın savanna və meşələrində yaşayan ieroqlif pito- nunun (Pyton sebae) naxışı bel-qarın istiqamətində uzanan ensiz ziqzaqşəkilli zolaqların bel nahiyədə tağlarla birləşmə sindən və yan tərəflərdə düzülmüş tünd ləkələrdən ibarətdir. Bu naxış sıx kolluq və ya ot cəngəlliyində ilanı görünməz edir. Səhra və yarımsəhralarda yayılan cəld ox ilan saksaul cə ngəlliyində təqibdən qaçaraq, onun budaqlarında gizlənir. Qo ruyucu rəng və nazik bədən hesabına onu hətta seyrək budaq lar arasında da tapmaq çox çətindir. Ağac ilanlarının çoxu öz rənginə və bədən formasına görə ağac budaqları və lianaları imitasiya edir, əlvan zolaq və ləkə lər isə onları tropik bitki örtüyü arasında gizlədir. Boz ağac ilanı ( Thelotornis nirtlandi) kəskin olaraq qoruy ucu rəng örtüyündən xəbərdaredici rəng örtüyünə keçə bilir. Onun rəngi budaq və yarpaqlarla harmoniya təşkil edir: bədən üstdən tünd və açıq ləkələrlə və eninə zolaqlarla dolu olub qo nur çalarlıdır, baş üstdən yaşıl rəngdədir. Qıcıqlandırıldıqda o, bədəninin ön tərəfini qaldırır, boynunu şişirdərək qorxuducu şəkil alır. Gürzələrin də rəngi müxtəlifdir: ağac gürzəsi - yaşıl, səhra formaları - qumsal-qonur, meşədə yayılanlar isə əlvan kontra- stlı rəng çalarlarına malik olur. Gürzələrin rənginin hər 3 for ması himayəedici olub, onları substrat fonunda çox uğurla gizlədir. Onlarda ürküdücü və ya xəbərdaredici rəng olmur və adətən özünü nümayiş etdirmədən və ya fısıltısı ilə xəbərdar etmədən, seçilməməyə çalışırlar. Qabon gürzəsinin (Bitiş gabonica) naxışı dəqiq həndəsi fi qurlardan ibarət gözəl rəng örtüyünə malikdir. Bel sütunu boyunca uzanmış düzbucaqlı fiqurlar yerləşir, bədənin yan tə rəflərində isə ziqzaqşəkilli zolaqlar və onların əsasında romb- lar vardır. Bütün bu naxışlar al rənglər fonunda - ağ, qara, çəhrayı, qırmızı olur. Maraqlıdır ki, belə rəng ilanı təbii mühitdə nəinki gözəçarpan etmir, hətta onu qırmızı-qonur 84 downloaded from KitabYurdu.org torpaqda görünməz edir. Belə rəng örtüyünü parçalayıcı ad landırırlar. Doğrudan da əlvan substrat fonunda həndəsi fi qurlar sanki bədənin əsl görünüşünü dağıdaraq, onu ayrı-ayrı ləkələrə parçalayır. Əksər reptililərdə xəbərdaredici uyğunlaşmaları imitasiya etmək (bənzətmək) qabiliyyəti inkişaf edir, hərçənd ki, onlar da təhlükəli və ya xoşagəlməz xüsusiyyətlər yoxdur. Hind irig- öz su ilanı (Natrıx nıacrophthalamus) təhlükə zamanı bərkdən fısıldayır, boynunu şişirdərək eyni ilə hirslənmiş kobranın du ruşunu imitasiya edir. Çox aqressiv sarıqarın yelmar (Hieropis caspius) təhlükə anı gizlənmir, zəhərli ilanlar etdiyi şəkildə, spiral kimi burula raq, qəzəblə fısıldayır və 1,5-2 m məsafədən rəqibinin üzərinə tullanır. Hirsli halda boynunu kobra kimi şişirtdiyinə görə irigöz təlxəni (Ptyas mucosus) Hindistanda «kobranın əri» adlandı rırlar. Su ilanları rəng müxtəlifliyi ilə fərqlənirlər. Bəzi növlər əl vanlığı və nəzərə çarpan al çalarları ilə valeh edir. Bu qəbildən rəngi ilə zəhərli ilanları (aspidlər fəsiləsi) xatırladan kral ilan ları yaxşı məlumdur. Hesab edirlər ki, onları yamsılayan zə hərsiz ilanların rəng örtüyü mühafizə xarakteri daşıyır. Yalançı su ilanları yarımfəsiləsindən olan cəngəllik ilanı (Bioga dendrophila) çox təcavüzkar olub, asanlıqla hücuma keçir. Təhlükəli duruşu ilə bu ilan zəhərli növlərin davranışını çox yaxşı imitasiya edir. O, kobra kimi boşqab şəklində buru laraq, başını yuxarı qaldırır, həmçinin şişərək boynunu yastı- ladır. Oxşar misallar az deyildir, lakin bəzi bioloqlar mimik- riya hadisəsinə skeptik münasibət bəsləyir. Onlar hesab edirlər ki, «mimikriya» (təqlid etmə) - iradənin, həvəsin təcəssü müdür, yəni, burada söz özü antroposentrik mənada işlənir. Bəzi zooloqlar hesab edirlər ki, zəhərli amerika mərcan ilanla rının al zolaqlı rənginin digər ilanlar tərəfindən imitasiyası, 85 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 27,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|