Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
113 Disleksiyanı yaradan üzvü zədələnmələrin oxu prosesində iĢtirak edən baĢ beynin müəyyən sahələrindəki qüsurların nəticəsidir. Məsələn, bu, afaziya, alaliya və dizartriya zamanı müĢahidə olunur. Funksional səbəblər dedikdə daxili (uzunmüddətli xəstəliklər) və xarici (ətrafdakıların düzgün olmayan nitqi ikidillilik, böyüklərin uĢağın nitqinə laqeyd münasibəti, nitq ünsiyyətinin azlığı) oxu prosesində iĢtirak edən psixi funksiyaların formalaĢmasını ləngitmək nəzərdə tutulur. Beləliklə, disleksiyanın mənĢəyini həm genetikada (erkən) ekzogen faktorlar (hamiləlik, doğum patalogiyası, disfunksiya, uĢaq infeksiya xəstəlikləri kəllə xəsarətləri) təĢkil edir. Oxunun pozulması beynin minimal disfunksiyası olan uĢaqlarda, psixi inkiĢafdan geri qalanlarda, Ģifahi nitqin ağır qüsurlarında, serebral ifliclərdə, eĢitmə təsadüf edilir. Göstərmək lazımdır ki, disleksiya nopmada oxu prosesini həyata keçirən psixi funksiyaların (görmə ilə təhlil və tərkib, məkanı təsəvvürlər, fonematik qavrama, fonematik təhlil və tərkib, nitqin leksik-qrammatik qürülüĢünün inkiĢafsızlığı) formalaĢdırılmamasilə meydana çıxır. UĢaqlarda məkanı təsəvvürlərin olmaması, onların sağ, sol və yuxarı istiqamətləri müəyyənləĢdirməkdə çətinliyi oxunun pozulmasını Ģərtləndirir, bundan əlavə onlarda formalaĢmaması özünü Ģəkil çəkəndə, hissələrdən tamın yığılması, verilmiĢ formanı düzəltmək bacarıqsızlığında göstərir. Bundan əlavə bədənin sağ və sol tərəflərinin differensiyasının geriliyi, gecikmiĢ lateralizasiya və yaxud qarıĢıq dominantlıq, onun pozulması da müĢahidə edilir. Göstərmək laxımdır ki, solaxaylıqla disleksiya arasında münasibət birbaĢa deyil, dolayısı ilə mürəkkəb Ģəkildə olur. Bir çox hallarda, xüsusilə solaxayların və ya qarıĢıq dominantların təlimi zamanı uĢaqlar da məkanı təsəvvürlərin formalaĢmasının spesifik çətinlikləri sağ və sol tərəflərin qarıĢdırılması müĢahidə edilir. Göstərmək lazımdır ki, solaxaylıqla disleksiya arasında münasibət birbaĢa deyil, dolayısı ilə mürəkkəb Ģəkildə olur. Məlumdur ki, uĢaqlarda sağ və solun fərqləndirilməsi normada altı yaĢlarında formalaĢır. Məkanı təsəvvürləri kifayət qədər formalaĢması sonralar uĢağın hərfləri qavramasına və fərqləndirilməsinə zəmin yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki, oxu qüsurları olan uĢaqlarda səs tələffüzü pozğunluqları lüğət ehtiyatının azlığı sözlərin istifadə edilməsində qeyri-dəqiqlik kimi çatıĢmamazlıqlar da müĢahidə edilir. Belə uĢaqlar öz nitqlərini səhv tərtib edir, mürəkkəb ifadələrdən istifadə etmir, qısa 114 müxtəsər cümlələrlə məhdudlaĢırlar. Onlarda əlaqəli nitq pozulmalarına da tez-tez rast gəlinir. Rus tədqiqatçısı R.E.Levinanın fikrinə görə oxu Ģifahi nitqin pozulmasının əsasını fonematik sistemin formalaĢmaması təĢkil edir. Nitqin fonetika-fonematik tərəfinin inkiĢafı zamanı oxuya yiyələnməyin ilkin mərhələsində uĢağın nitq təsəv-vürlərinin və ümumiləĢdirilmələrinin qeyri-dəqiqliyi, da-vamsızlığı müĢahidə olunur. Bu isə öz növbəsində sözün səsli təhlilinə yiyələnməni çətinləĢdirir. Hərflərin bəzilərinin mənimsənilməməsi onların qrafik-cəhətdən cızılmasının zəif qavranılması ilə bağlı olmayıb, bu səslərin ümumiləĢdirilməsinin formalaĢmasından asılıdır. Düzgün tələffüz edilən və dəqiq qavranılan səs asan da hərflə əlaqələndirilir. Əgər uĢaq eĢitmə ilə səsləri pis fərqləndirirsə, onların təhrif tələffüz edərsə və yaxud baĢqa səslərlə əvəz edərsə onda həmin səsin ümummiləĢdirilmiĢ təsəvvürü qeyri-dəqiq olur, hərfin qavranılması isə çətinləĢir. Bu vəziyyətdə hərfin mənimsənilməsi fonematik qavramanın kifayət qədər inkiĢaf etməməsi ilə əlaqədardır. Belə uĢaqlarda daha çox çətinlik səslərin birləĢib heca təĢkil etməsində baĢ verir. Səlis, qovuĢuq oxunun mənimsənilməsi üçün uĢaq hərfi yalnız müəyyən səslə əlaqələndirməli, onu digərlərindən fərqləndirməlidir. Bundan əlavə, o həmin səsin ümumiləĢmiĢ səslənməsi barədə də təsəvvürlərə malik olmalıdır. Səsləri hecalara birləĢdirmək hər Ģeydən əvvəl onları Ģifahi nitqdə olduğu kimi tələffüz etmək deməkdir. Əgər uĢaqda sözün səs hərf tərkibi haqqında dəqiq təsəvvürlər yoxdursa, bu zaman ümumiləĢdirilmiĢ səs-heca surətlərinin formalaĢması çətinləĢir. Demək lazımdır ki, oxu pozqunluqları nitqin leksik-qrammatik inkiĢafı ilə əlaqədardır. Belə ki, oxu zamanı bu və ya digər sözün əvəz olunması yalnız onların fonetik oxĢarlığına düzgün tələffüz edilməməsinə, sözdəki ayrı-ayrı səslərin fərqləndirilməməsi ilə bağlı olmayıb həmçinin cümlədə sintaktik əlaqələrin qurulma çətinliyi ilə də Ģərtlənir. Bu cür hallarda uĢaqlarda morfoloji təhlil aparmaq bacarığı olmur, ya da müəyyən dərəcədə çətinliklərlə bağlı həyata keçirilir. Məs: Ana xörəyi biĢirir-cümləsinin oxunması zamanı normal uĢaq xörək sözünü oxuduqdan sonra biĢirir sözünün ondan sonra gələcəyini tez baĢa düĢür. Yəni oxu prosesində normal uĢaq gələn sonrakı sözün həm məna, həm də qrammatik forması barədə xəbərdar olur. Belə, əvvəlcədən mənanın baĢa düĢülməsi uĢaqda artıq formalaĢmıĢ dil qanunlarına, dili hiss etməyə söykənir. Əgər uĢaqda dilin leksik-qrammatik quruluĢu 115 pozulmuĢsa, onda o bu təsəvvürlərə malik ola bilməyəndir. Bu onunla bağlıdır ki, kifayət qədər dərk olunmayaraq aqrammatizmlə nəticələnir. Qrammatik ümumiləĢdirmənin lazımi qədər inkiĢaf etməməsi və lüğət ehtiyatının kasadlığı oxunulanın çətin dərk olunmasına gətirib çıxarır. Beləlklə də, disleksiya mexanizmləri arasında fonematik qavramanı (fonematik diferensasiyası) fonematik təhlil və tərkib proseslərini, dilin leksik-qrammatik quruluĢunun formalaĢmamasını göstərmək olar. Disleksiya əsas dil ümumiləĢdirilmələrinin (fonematik, morfoloji və sintaktik) inkiĢafdan qalması nəticəsində meydana çıxır. Bu mənada disleksiya oxu proseslərində müxtəlif əməliyyatların pozulması kimi araĢdırıla bilər. Görmə ilə qavrama və hərflərin fərqləndirilməsi, fonemlərin seçilməsi, səslərin hecalarda birləĢməsi, hecaların sözlərdə sintezi, cümlələrdə sözlərin iĢlənməsi, sözlərin mənalarına görə fərqləndirilməsi proseslərinin pozulması oxu qüsurlarını yaradan səbəblərdəndir. Demək lazımdır ki, disleksiyanın yuxarıda göstərilən mexanizmlərindən baĢqa aĢağıda qeyd olunan mexanizmləri mövcuddur: 1.Sensomotor əməliyyatların formalaĢmaması (hərf-lərin görmə məkanı təhlilinin və onların sözlərdə qovuĢması). 2.Dil əməliyyatlarının-mətndəki səslərlə, hecalarla, söz və cümlələrlə formalaĢmaması (fonematik, morfoloji, sintaktik səviyyə). 3.Semantik əməliyyatların pozulması (məna ilə nisbətdə). Disleksiyanın növlərinə gəlincə, demək lazımdır ki, bu barədə fikirlər müxtəlifdir. Müxtəlif ölçülərdən çıxıĢ edən tədqiqatçılar (oxu pozulmalarının meydana çıxması və özünü göstərmə səviyyəsi oxu prosesində iĢtirak edən analizatorların fəaliyyətlərinin pozulması, bu və ya digər psixi funksiyaların pozulması, oxu prosesində əməliyyatların hesaba alınması və s.) disleksiyanın növlərini müxtəlif cür göstərirlər. Oxu pozulmalarının baĢ verməsinə görə iki növü: meteral (həfrlərin qavranılmasının çətinliyi və ya bacarıqsızlığı) və verbal (sözlərin oxunmasının çətinliyi) vardır. R.Bekker oxu pozulmalarının bir neçə növünün olduğunu qeyd edir: anadangəlmə sözlü korluq, disleksiya, bradileksiya, leqasteniya, anadangəlmə oxumazəifliyi. O.A.Tokareva oxu qüsurlarını analizatorların birincili pozulmalarına görə (eĢitmə, görmə və hərəkət) təsnif edir və akustik, optik və motor disleksiya növlərinin olduğunu göstərir. Tədqiqatçıların fikrinə görə disleksiyanın daha çox yayılmıĢ növü akustik çatıĢmamazlıqla bağlıolan eĢitmə qavramasının Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|