Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
107 ÜSLUBĠYYATIN YARANMASI VƏ FORMALAġMASI Üslubların özü kimi onları bütöv halda öyrənən üslubiyyat haqqında hamının eyni cür, birmənalı şəkildə qəbul edə biləcəyi fikir yoxdur. Bizi maraqlandıran dilçilikdəki üslub məsələsidir. Görkəmli Azərbaycan alimi Ə.M.Dəmirçizadə üslubları öyrə- nən elm kimi üslubiyyatı belə səciyyələndirir: «Üslubiyyat dildə ifadəlilik vasitələrinin məqsədəuyğun surətdə istifadə edilmə qayda və qanunlarından, xüsusiyyət və əlamətlərindən, ifadə vasi- tələrinin sistem təşkil etməsi xüsusiyyətlərinə görə formalaşan müxtəlif üslubların əlamətdar cəhətlərindən bəhs edən elmdir». Bu tərifi ideal adlandırmaq mümkün olmasa da, hələlik dillə bağlı üslubiyyata verilən ən mükəmməl tərifdir. M.K.Moren və N.N.Teterevinikova isə üslubiyyata belə bir tərif verirlər: «Üslu- biyyat – ünsiyyətin müxtəlif şəraitində ifadə etmək üçün dil vasi- tələrinin seçilməsi və işlədilməsi prinsiplərini öyrənən müstəqil filoloji elmdir». Bu tərif də əsasən, üslubiyyati düzgün səciyyələndirmir. Amma üslubiyyatı «müstəqil filoloji elm» kimi qəbul etmək, ona dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq səviyyəsində müstəqillik statusu vermək demək olardı. Üslubların tarixi qədim olsa da, bir elm kimi üslubiyyatın tarixi XX əsrin 20-ci illərindən başlayır. Üslubiyyatın bir elm sahəsi kimi bünövrəsini Praqa funksional dilçilik məktəbinin banisi görkəmli dilçi Villem Matezius, onun həmkarları V.Ska- liçka, F.Travniçek, B.Havranek və başqaları dilin özünü funksio- nal fəaliyyət prosesində götürürlər. ―Praqa dilçilik dərnəyinin tezislərində dilin üslubi cəhətlərin- dən danışılır. Burada ədəbi dil, şeir dili və onların xüsusiyyətlə- rindən bəhs edilir ki, bu bilgiləri üslubiyyat elminin ilkin qaynaq- larından hesab etmək olar. 108 ―Funksional dilçilik məktəbinə görə, insan fəaliyyətinin məhsul olmaqla dilin, eyni zamanda məqsəd istiqaməti vardır. Nitq fəaliyyətinin ünsiyyət vasitəsi kiıni təhlili göstərir ki, danı- şanın daha aydın nəzərə çarpan məqsədi ifadədir. Odur ki, linq- vistik təhlilə funksional baxımdan yanaşmaq lazımdır. Bu ba- xımdan, dil də hər hansı bir məqsədə xidmət edən ifadə vasitələri sistemidir». Praqa funksional dilçiləri əslində üslubla funksional dil anlayışlarını eyniləşdirirlər. Onlar ədəbi dilin funksiyaları ilə funksional dillər (üslublar – A.B.) arasındakı münasibətləri aşa- ğıdakı kimi qəbul edirlər. Ədəbi dilin funksiyaları: a) kommu- nikativ dil ifadəsi, b) praktik xüsusi dil ifadəsi, c) nəzəri xüsusi dil vahidləri, ç) estetik dil ifadəsi.; Funksional dillər: a) danışıq, b) kargüzarlıq, c) elmi, ç) poetik. Dilçiliyin başqa şöbələri kimi, üslubiyyat da öz növbəsində: a) nəzəri və təcrübi; b) ümumi və xüsusi; c) təsviri, tarixi və mü- qayisəli olaraq üç sahəyə ayrılır. Bu sahələri şərh etmək bizim məqsədimizə daxil deyil. M.Mikayılov da üslubiyyatı maraqlı şəkildə təsnif edir. Onun fikrincə, dilçilik parametri ilə üslubiyyatı aşağıdakı qruplara ayırmaq mümkündür: 1) ümumi üslubiyyat; 2)xüsusi üslubiyyat; 3) dilin üslubiyyatı; 4)nitqin üslubiyyatı və 5) praktik üslubiyyat. «Ümumi üslubiyyat – ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətidir, bü- tün və ya əksər dillərə aid olan, universal məsələləri, xüsusi üslu- biyyat isə bu və ya digər konkret dilin üslubu quruluşunu öyrənir. Dilin üslubiyyatı dilin üslubu quruluşunu – yəni üslublar sistemini həm sinxron, həm də diaxron planda, nitq üslubiyyatı isə nitq üslublarını, yəni əsas janrlar çərçivəsində kompozisiya sistemini, yaxud ictimai nitqin konstruktiv növlərini öyrənir. Praktik üslubiyyat, şəraitindən, məzmun və məqsəddən asılı olaraq nitqin müxtəlif imkanlarını, nitqin keyfiyyətini öyrənir. O, nitqdə nəyin yaxşı və ya pis olduğunu müəyyən edir. Üslubiyyat bir termin kimi XX əsrin I rübündə elmə daxil 109 olmuş, əsasən, ədəbiyyatşünaslığa aid edilmişdir. Keçən əsrin 40- cı illərindən başlayaraq dilçilikdə və ədəbiyyatşünaslıqda hege- monluğu ələ alan akademik V.V.Vinoqradov üslubiyyatın müstə- qil dil sahəsi olduğunu qətiyyətlə sübut etdi. Alim haqlı olaraq göstərdi ki, bədii üslub məhz bədii dillə yaranır. Buna görə də o dilçilik sahəsi olmalıdır. Amma alim bədii ədəbiyyatın üslubiy- yatı adı ilə xüsusi üslubiyyat da göstərir. Beləliklə, V.V.Vinoq- radov üslubiyyatın 3 növünü göstərirdi: 1. ―Sistemlər sistemi‖ olan dilin üslubiyyatı. Bunu o, eyni za- manda ―struktur üslubiyyat‖ da adlandırır. Struktur üslubiyyat ―sistemlər sistemi‖ kimi dilin vahid daxili quruluşunu, sözlərin, söz sırasının, sistem şəklində olan müxtəlif xüsusi, fornaların əla- qələrini, qarşılıqlı təsirini öyrənir, aydınlaşdırır və təsnif edir. Eyni zamanda tarixən dəyişkən meylləri, dil üslublarının qarşılıqlı növ- lərini – funksional üslubları öyrənir. Bundan başqa, sözlərin, söz birləşmələrinin semantik quruluşunda, leksik və qrammatik sino- nimlərdə əks olunan incə məna fərqlərini – ekspressivliyi, into- nasiyanın keyfiyyətini, sözlərin cümlədə öz yeırinə görə işlənmə variasiyalarını öyrənmək də dil üslubiyyatının vəzifəsidir. 2. Nitq üslubiyyatı. Nitq üslubiyyatı şifahi və yazılı nitqin ictimai cəhətdən şərtlənmiş növlərin, janrlar arasında olan ən incə semantik, ekspressiv üslubi fərqləri, geniş mənada nitqin melo- diyasını, intonasiyasını və s. öyrənir. 3. Bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı. Bu da bədii əsərlərin dilini öyrənir. Üslublar, onların növləri Azərbaycanda hələ qədimdən bəlli idi. . Bu haqda prof. H.Ə.Həsənovun fikri maraqlıdır: «Azərbaycan ədəbi (yazılı ədəbi) dilin fəal təşəkkülü prosesinda ikən, ümumən, ədəbi dilin funksional üslublar bölgüsü mütəfəkkir yazıçılarımıza da bəlli idi. Görkəmli Azərbaycan şairi Ə.Xaqaninin hələ 800 il əvvəl gəlmə ədəbi dil materiallarna əsaslanaraq verdiyi funksional üslubi bölgü elə Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin ilkin formalaşma Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|