192
çərək ardıcıl surətdə öz formasını dəyişdirilməsi ilə: pul –
istehsal ehtiyatları – istehsal – hazır məhsul – pul şəklində
dəyişdirilməsi ilə xarakterizə edilir.
Dövriyyə vəsaitinin dövr surəti müəssisənin işinin
mühüm iqtisadi göstəricilərindən biridir. Dövriyyə vəsaiti
nə qədər tez dövr edərsə, o tədavül sferasında və istehsal
sferasında nə qədər az müddət qalarsa, müəssisəyə bir o
qədər də az dövriyyə vəsaiti lazım olur. Müəssisələrdə və-
saitin dövr etməsinin sürətləndirilməsi
öz dövriyyə vəsaiti-
nə olan tələbatı azaldır, istehsalı genişləndirmək üçün
maddi vəsaiti azad edir, məhsulun maya dəyərinin aşağı
salınmasına imkan yaradır və müəssisələrin rentabelliyini
yüksəldir.
Dövriyyə vəsaitinin istifadə edilməsinin səmərəliliyi-
nin ən ümumi iqtisadi göstəricisi dövriyyə vəsaitinin hər bir
manatına düşən məhsul realizasiyası həcmindən ibarətdir.
Müəssisələrdə vəsaitin dövriyyəsinin sürətləndirilmə-
si və bununla əlaqədar olaraq istehsal ehtiyatlarının azal-
dılmaşı, materialların saxlanılması xərclərini ixtisar edilir,
onların itkisini və xarab olması hallarını azaldır, məmulat
vahidinə düşən qeyri – müstəqim xərclərin miqdarını aşağı
salır və bank kreditinin bir hissəsindən və borc alınmış
həmin pul üçün verilən faizdən müəssisəni azad edir, yəni
məhsulun maya dəyərini aşağı salır. Pul vəsaitinin mate-
rial ehtiyatlarından və bitirilməmiş istehsaldan saldırılması
və onların dövlət bankındakı hesablaşma hesabına daha
çoxlu toplanması müəssisələr üçün faiz şəklində əlavə
gəlir verir ki, bu da həmin pul vəsaitinin dövlət bankında
saxlanılmasına görə müəssisələrə verilən faizdən ibarətdir.
Beləliklə, dövriyyə vəsaitinin dövretmə sürətinin artması
194
Sənaye müəssisələrində dövriyyə vəsaitinin dövret-
mə surəti göstəriciləri mövcud olan müəssisə topdansatış
qiymətləri üzrə (dövriyyə vergisiz) realizə edilmiş əmtəə-
lik məhsuldan alınmış məbləğə (tullantılardan hazırlanmış
çox işləyən mallar da daxil olmaqla) və mövcud dövriyyə
vəsaiti məbləğinə əsasən hesablanır. Vəsaitin dövr surətini
hesablayarkən ay 30 günə, rüb 90 günə, il isə 360
günə bə-
rabər götürülür.
Müəssisənin sərəncamında olan dövriyyə vəsaitinin
məbləği həmin vəsaitin müəyyən dövrdəki orta rəqəmi
şəklində müəyyən edilir. Normalaşdırılan dövriyyə vəsaiti
üzrə onların orta rəqəmi həm plan üzrə, həm də faktiki
olaraq müəyyən edilir; normalaşdırılmayan dövriyyə vəsa-
iti üzrə yalnız onların faktiki orta məbləği göstərilir. Bu və
ya digər dövriyyə vəsaiti növünün orta qalıq rəqəmi qalıq
sıralarının orta arifmetik miqdarının hesablanması yolu ilə
təyin edilir. Qalıq sırası nə qədər çox götürülərsə onların
orta rəqəmi daha düzgün olar.
Dövriyyə vəsaitinin orta aylıq qalığını mühasibat ba-
lansının məlumatı üzrə təyin etmək olar. Bunun üçün ayın
əvvəlindəki və axırındakı qalıq məbləğini toplayıb 2 yerə
bölmək lazımdır. Orta rüblük qalıq, bu rübdəki üç ayın orta
qalıqlarına əsasən hesablanır. Dövriyyə vəsaitinin orta illik
qalığı orta rüblük qalıqlara əsasən hesablanır.
Normalaşdırılan dövriyyə vəsaitinin plan üzrə orta
qalığını hesablayarkən aşağıdakını nəzərə almaq lazımdır.
Rüb ərzində orta aylıq normativi müəyyən etmək üçün rüb
ərzindəki normativ artımının məbləğini rübdəki ayların
sayına bölməli və hər ay üçün alınan normativ artımını
ayın əvvəlindəki normativin üzərinə gəlməlidir. Nəticədə
ayın axırına aid normativ əldə edilir. Dövriyyə vəsaitinin