Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 11.3. Əməkhaqqının formaları 11.1. Əmək bazarının fəaliyyət mexanizmi və onun təhlilinə nəzəri yanaşma
| XI
FƏSİL. ƏMƏK BAZARI. ƏMƏKHAQQININ FORMALAŞMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ 11.1. Əmək bazarının fəaliyyət mexanizmi və onun təhlilinə nəzəri yanaşma 11.2. Əməkhaqqının kəmiyyəti və ona təsir edən amillər 11.3. Əməkhaqqının formaları 11.1. Əmək bazarının fəaliyyət mexanizmi və onun təhlilinə nəzəri yanaşma Artıq biz əməkhaqqı anlayışı ilə tanışıq. Onun qiymətin əmələ gəlməsindəki rolunu şərh etmişik. Digər tərəfdən onun istehsal amili kimi rolundan, iqtisadi resurs kimi fəaliyyətindən bəhs etmişik. Bu da təbii bir haldır. Çünki əmək daşıyıcısı olan insan həm istehsalçı, həm də istehlakçı olmaqla, torpaq, kapital, sahibkarlıq qabiliyyəti amillərinin gəlirlərini müəyyən edir. Əməkhaqqı və onun səviyyəsi, mövcud iqisadi sistemin mahiyyətini əks etdirməklə, istehsalın real iqtisadi amilidir. Əməkhaqqı işçinin fəaliyyətinin nəticəsi olmaqla, bütövlükdə əmək resurslarının iqtisadiyyatını təmin edən insan amilindən istifadəni əks etdirir. Bu baxımdan iqtisadiyyatda işçilərin fəaliyyəti, iş yerlərinin açılması, uyğun peşə və ixtisaslarla təmin olunması, işsizlik səviyyəsi, əmək bazarının vəziyyəti daima diqqət mərkəzində olur. Çünki sosial gərginlik, iqtisadi uğur, siyasi sabitlik cəmiyyətdə əməkhaqqının və onunla bağlı məsələlərin həllindən bilavasitə asılıdır. Digər istehsal amillərindən fərqli xüsusiyyətə malik olan əmək amili, hər şeydən əvvəl onunla seçilir ki, onun cəlb olunmasından asılı olaraq firma sahibləri lazımı qərarları qəbul edirlər. Məhz əmək amilindən asılı olaraq, istehsalın və satışın həcmini artırmaq və mənfəəti maksimumlaşdırmaq mümkün olur. Bu o deməkdir ki, əmək bazarının fəaliyyət prinsipləri, digər amillərin bazarındakı kimidir. Lakin onun fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, əmək həmişə ilkin tələb kimi 280 çıxış edir. Muzdlu omoyin tutulmasından, onun istehsala cəlb edilməsindən, satış prosesinin təmin olunmasından, ondan istifadənin həyata keçirilməsi əməyə olan tələbi üzə çıxarır. Əmtəələrin istehsalı və əməyə olan tələbin qarşılıqlı əlaqəsi: • əmək bazarının fəaliyyət mexanizmini; • əməkhaqqının müəyyən edilməsi mexanizmini müəyyən etməyə imkan verir. İndi isə diqqətimizi əmək bazarının formalaşmasına, onun təhlilinə əsas verən nəzəri baxışlara yönəldək. Əmək bazan - hər şeydən əvvəl iş qüvvəsi bazarı olmaqla, ondan ictimai istehsalda istifadə olunması mexanizmini əks etdirir. Digər bazar növlərində olduğu kimi, əmək bazarı üçün də tələb, təklif, qiymət, rəqabət elementləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Onların qarşılıqlı əlaqə və fəaliyyətindən asılı olaraq əməkhaqqının səviyyəsi, minimal həddi müəyyənləşdirilir. Əmək bazarında: • iş qüvvəsi dəyəri qiymətləndirilir; • işçinin muzdla tutulmasının şərtləri müəyyənləşdirilir; • əməkhaqqının kəmiyyəti təyin edilir; • əmək şəraiti göstərilir; • təhsil almaq, peşə ixtisasını artırmaq imkanı genişlənir; • məşğulluğun təmini əks olunur. Əmək bazarı, həmçinin məşğulluğun dinamikasında baş verən meyilləri əks etdirir. Xüsusən məşğulluğun sahə, peşə- ixtisas və demoqrafik strukturunda baş verən dəyişiklikləri, iş qüvvəsinin mobilliyində, işsizliyin dinamikası və miqyasın- dakı meyilləri əks etdirir. Bundan əlavə, əmək bazarında mikrosəviyyədə kadrlarla işləmə, əmək motivasiyası, əmək münasibətlərinin formalaşması prosesi gedir ki, bu da əmək resurslarından istifadəni, onların milli iqtisadiyyatın inkişafındakı rolunda əks olunur. 281 Qeyd etməliyik ki, əmək bazarına olan yanaşmalar müxtəlifdir. Belə ki, ilkin olaraq belə hesab olunurdu ki, hər bir amil tətbiq olunmasından, xidmətindən asılı olaraq qiymətləndirilir. Əmək - əməkhaqqı kimi üzə çıxır. Sonralar əmək münasibətləri, əməkhaqqı vasitəsilə şərh olundu. Xüsusən neoklassik cərəyanın banisi A.Marşall əməkhaqqının iki amillə əlaqədar formalaşdığını qeyd etdi: • son əmək məhsuldarlığını; müxtəlif insanlarda müxtəlif olduğundan, əməkhaqqının da kəmiyyətinə müxtəlif səviyyədə təsir göstərir; ® istehsal xərcləri; işçilərin təhsili, saxlanılmasına çəkilən xərclər. Birinci amil əməyə olan tələbi, ikinci amil isə əməyin təklifini əks etdirir. Onların qarşılıqlı əlaqəsi isə əməkhaqqının səviyyəsini müəyyən edir. Neoklassik yanaşmanın müasir nümayəndələri hesab olunan P.Samuelson, A.Laffer və başqaları qeyd edirlər ki, əmək bazan da digər bazarlar kimi, qiymət tarazlığına əsaslanır. Burada əsas bazar tənzimləyicisi iş qüvvəsinin qiyməti - əməkhaqqıdır. Onlar belə hesab edirlər ki, əməkhaqqı vasitəsi ilə iş qüvvəsinə olan tələb və təklif tənzimlənir və onların tarazlığı təmin olunur. İnsan kapitalına, yəni onların təhsilinə və ixtisas səviyyələrinin artımına yönəldilən investisiyanı, maşın və avadanlıqlara yönəldilən investisiya ilə eyniliyə malik olduğunu göstərirdilər. İş qüvvəsinin bazarın təlaba- tına olan çevik meyli, tələb və təklifin dəyişilməsinə səbəb olmaqla, tarazlı səviyyəyə çatmaqla, işsizliyin baş verməsini mümkünsüz edir. Lakin bu konsepsiyanın tərəfdarları qeyri- təkmil rəqabət şəraitində əməkhaqqının dəyişilməsini, tələb və təklifin tarazlığı və işsizliyin olmadığı vəziyyətlə əlaqələndirməklə, onun real həyatda baş verməsinə imkan vermir. Çünki, əmək haqqının dəyişilməsinə və müvafiq olaraq əmək bazarının dəyişilməsinə: ® həmkarlar təşkilatının fəaliyyəti; 282 • dövbtin minimum əməkhaqqı səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi; • işçilərin maksimum sərfəli işin tapılması cəhdlərinə təsir göstərir. Neoklassik yanaşmada bir cəhət diqqət mərkəzindən kənarda qalır ki, o da iş qüvvəsinin təklifinin, tələbindən üstün olduğu şəraitdə, onlar öz iş qüvvələrini çox aşağı qiymətdə təklif etmirlər. Kcynsçi yanaşmada, neoklassik yanaşmadan fərqli olaraq onun daima və fundamental şəkildə qeyri-tarazlığa malik olduğu göstərilir. Keynsçi modeldə (C.Keynis sonralar Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|