Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------165------------------------------------ 
 
prosedur  tamamlanması  üçün  lazımdır.  Bu  problemlərin 
həlli isə  linqvistikada  inkişaf  etmiş  məntiqi nəticəçıxarma 
sistemlərinin  yaradılması  yolu  ilə  mümkündür ki, bu da 
linqvist (dilçi) və  məntiq mütəxəssislərinin  sıx 
əməkdaşlığını tələb edir.   
 
SÜNİ İNTELLEKTLİ DİALOQ SİSTEMLƏRİ 
 
Kompleks  dialoq  interfeysin  meydana  çıxması  ilə 
hesablayıcı texnikadan istifadə edilməsinin yeni stili (tərzi) 
yarandı.  Çünki  bu  interfeys  müxtəlif intellektual 
sistemlərdən  quraşdırılmışdır.  Sözü  gedən sistem bir 
tərəfdən ekspert sistemlərinə, digər tərəfdən isə 
intellektual tətbiqi proqram paketlərinə  və  hesablama-
məntiq sistemlərinə  xas olan alt sistemlərdən tərtib 
edilmişdir. Həm də burada ekspert sisteminə xas olan alt 
sistemlərlə  intellektual tətbiqi proqram paketlərinə  və 
hesablama-məntiq sistemlərinə  xas olan alt sistemlərdən 
müxtəlif kombinasiyalarda müxtəlif süni intellekt sistem 
variantları  almaq  mümkündür. Göstərək ki, bütün 
variantlarda ünsiyyət  sistemi  iştirak  edir.  Bu  isə, 
mahiyyətcə, proqram və  ya aparat həlli ilə 
gerçəkləşdirilmiş linqvistik prosessordur. Həmin prosessor 
təbii  dilin  peşəkar dialektlərindən EHM dilinə  və  əksinə 
avtomatik tərcümə  edə  bilir. Linqvistik prosessor dil 
modeli (lüğət və qrammatika) və predmet oblastı modeli 
əsasında  işləyir. Ümumi halda, linqvistik prosessor 
sorğularn morfoloji, sintaksis və semantik təhlilini həyata 
keçirir və  verilənlər bazasının köməyi ilə müvafiq olaraq 
cavabların  semantik,  sintaksis  və  morfoloji sintezini 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------166------------------------------------ 
 
gerçəkləşdirir. Səs dili qoşulduqda fonetik təhlil və sintez 
də aparılır. 
Məntiqi nəticəçıxarmanın  proqram-aparat vasitələri 
biliklərin 
tamamlanması, 
ümumiləşdirilməsi və 
ziddiyyətlərin olub-olmamasının 
yoxlanması 
prosedurlarının həyata keçirilməsi üçün lazımdır.  
Məntiqi nəticəçıxarma  sistemini  qurmaq  üçün  həm 
də  qeyri-klassik, yəni psevdofiziki məntiqlər  inkişaf 
etdirilməlidir. Bu, istifadəçiyə  imkan  yaradır  ki,  EHM-in 
köməyi ilə  elmi eksperimentlərin nəticələrinə  əsasən 
qanunauyğunluqları  aşkarlasın  və  fərziyyə  irəli sürüb 
yoxlasın. 
 
 
İNTELLEKTUAL İNFORMASİYA-AXTARIŞ 
SİSTEMLƏRİ 
 
İntellektual  informasiya-axtarış  sistemləri ünsiyyət 
sistemindən, biliklər  bazasından və  verilənlər  bazasından 
ibarətdir. Bu sistemlər ilk süni intellekt sistemləridir və 
bunlar EHM-in  inkişafı  ilə  yanaşı  inkişaf  etdirilir. 
İntellektual  informasiya-axtarış  sistemləri həm də  təbii 
dilli ünsiyyət sistemləri (TD-sistemlər)  adlanır.  Bu 
sistemlərin təməlini təbii dilin söz və ifadələrini təhlil edə 
bilən linqvistik prosessor təşkil edir. Sual-cavab sistemləri 
təbii dilli ünsiyyət  sistemlərin sadə  variantıdır.  Çünki 
burada  yalnız  dilin  modeli,  yəni  lüğət və  qrammatika 
istifadə  edilir, predmet oblastı  modeli  barədə  biliklər 
nəzərə  alınmır.  Təbii dilli ünsiyyət  sistemlərində  isə  adı 
çəkilən modellərin hamısı iştirak edir. 
 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------167------------------------------------ 
 
İNTELLEKTUAL TƏTBİQİ PROQRAM 
PAKETLƏRİ 
 
İntellektual tətbiqi proqram paketləri son istifadəçiyə 
imkan yaradır ki, o öz məsələsini və həmin məsələyə aid 
ilkin verilənləri özünəmünasib  şəkildə  təsvir etsin və 
məsələnin həllini  proqramlaşdırmadan  bütün  zəruri 
əməliyyatların  icrasını  maşına  həvalə  etsin. Çünki sözü 
gedən məsələ  verilmiş  predmet  oblastına  aid  olan  hazır 
proqram  modulları  yığımının  köməyi ilə  planlaşdırıcı-
proqram tərəfindən avtomatik qaydada həll edilir.  
Biliklər  bazası  funksional  semantik  şəbəkə  şəklində 
təşkil edilir ki, bu da özünü, ümumi halda, iki tip təpələrə 
malik  iki  qatlı  qövslərləri olan qraf kimi təqdim edir. Bu 
təpələrin bir tipi hesablama məsələsinin parametrlərini və 
ilkin verilənlərini  əks etdirir. Parametr-təpələr riyazi 
münasibətləri ifadə  edən digər tip təpələrlə  qövslə 
əlaqələndirilmişdir. 
Funksional  semantik  şəbəkə  istiqamətsiz  qrafdır. 
Çünki  yalnız  hesablama  məsələsinin  qoyuluşundan  sonra 
giriş  və  çıxış  məlum  olur.  Giriş  və  çıxış  məlum olan kimi 
planlaşdırıcı-proqram istiqamətsiz  qrafı  istiqamətlənmiş 
həll qrafına çevirir. Münasibətlərin də girişi və çıxışı aşkar 
edilir. Bunlar funksiya şəklinə salınır. Hər bir funksiya bu 
və  ya digər  üsulla  reallaşdırılmalı  olduqda  həmin 
funksiyanı 
reallaşdıracaq 
proqram 
modulları 
istiqamətlənmiş  qrafa  müvafiq  surətdə  işçi  proqram 
modullarından ibarət bir zəncir yaradır. 
İlk  intellektual  tətbiqi proqram paketlərindən biri 
SSRİ-də  yaradılmışdı  və  PRİZ  adlanırdı.  Bu  paketdə 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------168------------------------------------ 
 
semantik şəbəkə layihələşdirici və ya istifadəçi tərəfindən 
xüsusi qeyri-prosedur  UTOPİST  dilinin  köməyi ilə 
qurulurdu. Yəni istifadəçi  əvvəlcə  bu dili öyrənirdi, sonra 
öz məsələsini bu dildə  formalaşdırırdı.  DEKART  dilində 
işləyən SPORA sistemi də PRİZ kimi işləyirdi. Sonra hər iki 
sistemdə  proqramçının  işi  avtomatlaşdırıldı.  Lakin 
funksional semantik şəbəkə şəklində qurulan riyazi model 
yenə  də  yuxarıda  sözü  keçən qeyri-prosedur 
proqramlaşdırma  dillərindən istifadə  edilməklə  tərtib 
edilirdi. 
Blok-modul tipli texniki sistemlərin 
avtomatlaşdırılmış  layihələşdirilməsi sistemlərində  PRİZ 
dilindən istifadə edilərkən hər bir morfoloji sistem variantı 
üçün  ayrıca  funksional  semantik  şəbəkə  (Bu, həm də 
layihələşdirilən sistemin riyazi modelidir)  qurmaq  lazım 
gəlir.  
MAVR sistemində  növbəti  addım  atıldı.  Belə  ki, 
burada  riyazi  modelin  qurulması  avtomatlaşdırldı.  Yəni 
layihələşdirilən sistemi istifadəçi öz dilində  təsvir edir. 
Riyazi model avtomatik qurulur. Bu imkan predmet 
səviyyəsində  biliklər  bazası  qurmaq  üçün  süni  intellekt 
formalizmlərindən,  daha  doğrusu,  freymlərdən istifadə 
sayəsində  yaranmışdır.  Çünki  freymlər  sistemin modelini 
predmet səviyyəsində  avtomatik surətdə  funksional 
semantik  şəbəkə  şəklində  olan riyazi modelə  çevirir. Bu 
halda, ünsiyyət sistemi, adətən, sadə  sxem üzrə  qurulur 
və  təbii dildə  təqdim edilən standart menyu  kimi  işləyir. 
Yəni istifadəçi təbii dildən istifadə  edərək özünün 
hesablama məsələsini dialoq rejimində həll edir. 
 

---