Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------221------------------------------------ intellektual agentlər cəlb olunur. İntellektual agentlər (proqram robotları) biliklərin tapılması üçün sənədlərin daxilində işləyə və ya Veb-də axtara bilir, sonra isə biliklərlə lazımi formatda geri qayıda bilirlər. İntellektual sistemlər proses və obyektlər haqqında öz biliklərini sistemə ötürən mütəxəssislərlə birgə hazırlanır. Ekspert və ya mütəxəssislə iş prosesi biliklərin çıxarılması və ya biliklərin daha düzgün və korrekt əldə olunmasından ibarətdir. Bu texniki, psixoloji, istehsal və sosial xarakterli amilləri özündə saxlayan çətin və çox zəhmət tələb edən bir prosesdir. Sözügedən prosesdə biliklər mühəndisi əsas rol oynayır. Biliklər mühəndisi tapşırıqları müəyyənləşdirmək, mühüm anlayışları aydın- laşdırmaq və bu anlayışlar arasında qaydaların müəyyənləşdirilməsi və formalaşdırılması üçün uzun zaman kəsiyində ekspertlə birgə işləyir. Biliklər mühəndisi predmet oblastını yaxşı bilməli, biliklərin formalaşması və təqdim olunması metodlarına malik olmalı və müxtəlif vəziyyətlərə tez oreintasiya olunan psixoloq olmalıdır. Ekspert intellektual sistemə predmet oblastının öyrənilməsinə kömək edə biləcək vəziyyətdə və arzuda olmalıdır. O dərk etməlidir ki, intellektual sistemlər iş yerində gələcəkdə onu “əvəz” etmək üçün deyil, əksinə, ona kömək etmək üçün nəzərdə tutulub. Biliklər mühəndisi adətən determinləşdirilmiş daxili quruluşu olmayan, nisbətən pis müəyyən olunmuş tapşırıqlarla işləməli olur. Ekspertlər öz təcrübi fəaliyyətində bu tapşırıqları məsələnin bütün parametrlərinin təhlilini qeyri-mümkün edən məsələnin həll operativliyi şərtləri və ya problemin mənasının başa . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------222------------------------------------ düşülməsində olan çatışmazlıqları empirik qaydalar olan evristikalardan istifadə etməklə həll edirlər. Buna görə də tapşırıqların həllində intellektual sistemlər evristik prosedurların yerləşdirilməsinə çalışırlar. Biliklər mühəndisinin işində çətin məqam ekspertə predmet konsepsiyalarını müəyyənləşdirən və formalaşdıran tədqiqat biliklərinin strukturlaşdırılmasına cəhd zamanı kömək edilməsidir. Konkret şəxsə aid olan biliklərin əldə olunması ilə əlaqəli iş, yəni biliklərin çıxarılması biliklərin mühəndisliyində elə də aşağı səviyyəli rol oynamır. İntellektual və ekspert sistemlər üçün biliklərin çıxarılmasının xüsusiyyətləri nədədir? Bu sualın cavabı digər bir sualın – “Haradan, nə və necə çıxarmalı?” sualının cavabındadır. Bilikləri haradan çıxarmalı? İntellektual və ekspert sistemlər üçün biliklər mənbəyi rolunda dərsliklər, sorğu kitabçaları, konkret predmet oblastına aid araşdırılmış materiallar, iqtisadi informasiya və s. çıxış edə bilir. Buna baxmayaraq biliklərin klassik mənbəyi həmin sahənin ekspertidir ki, onun da biliklərini sistem hazırlayıcısı rolunda çıxış edən biliklər mühəndisi mənimsəyir. Bəs ekspert kimdir? Bu, ya adi icraçıdan fərqlənən yüksək ixtisaslı mütəxəssisdir, ya da xam və ya təzə işçidən fərqli olan təcrübəli insandır. Aydındır ki, predmet oblastında ekspertin bacarığı nə qədər yüksəkdirsə, tapşırığın həlli üçün onun istifadə etdiyi biliklərin təsvirinə ehtiyacı da bir o qədər aşağıdır. Votermen bunu bilik mühəndisliyinin paradoksu adlandırmışdır. Əgər biz . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------223------------------------------------ ekspertdən soruşsaq ki, hər hansı bir tapşırığı yerinə yetirərkən konkret nə iş görür, o buna cavab olaraq özünün ağlı kəsdiyi formada, lakin mühakimələrin real prosesindən tamam ayrı olan bir prosesi izah edəcək ki, burada da ehtiyatlı olmaq lazımdır. Belə bir fikir də var ki, ekspertin bilikləri məsələlərin daxili modelləri ilə sistemli hala düşür və eyni zamanda ekspertin konkret vəziyyətdə ilk dəfə qarşılaşdığı prob- lemin həlli onun yaddaşından seçilir və seçim ümumi qanunauyğunluqlar şəklində süurlu olaraq müəyyən olunur. Hansı bilikləri seçmək (nəyi çıxarmaq?). Əgər sistemin funksiyaları müəyyənləşibsə, onda təbii olarq ən vacib olanı bu funsiyaların reallaşması üçün lazım olan çıxarış qaydalarını əldə etməkdir. Hər şeydən əvvəl, bu, baza quruluşudur. Problem oblastının baza quruluşunu formalaşdıran obyekt, anlayış və atributları saymaq və sahənin xüsusiyyətlərini bilmək vacibdir. Obyekt, bilik və anlayışlar arasında əlaqə qaydalar çıxarışı vasitəsilə təşkil edilir. Daha sonra şüurluluq meyarları (kriteriləri) ortaya çıxır, yəni nəyə görə ekspert problemi məhz bu üsulla həll edir? Ola bilər, bu üsul yüksək evristik qiymətə malikdir və ya uğursuzluq hallarına hazırlıqlıdır? Bu üsula hansı formada kömək etmək olar? Ekspert tərəfindən istifadə olunan vasitələrə, məsələn, həllin qəbulunda istifadə edilən modellər aiddir. Bilikləri necə seçmək lazımdır? Aşağıdakı cədvəldə sahənin eksperti və sahənin təsviri üzrə biliklərin çıxarış metodları verilmişdir. Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|