17
III MÖVZU
TƏLİM TEXNOLOGİYASININ STRUKTUR VƏ
FUNKSİONAL KOMPONENTLƏRİ
PLAN:
1
Praktik mənada texnologiya dedikdə nə başa
düşülür
2
Təlim
texnologiyalarını
təşkil
edən
başlıca
əlamətlər
3
Pedaqoji texnologiyaların təsnifatı
4
Pedaqoji sistemin təkmilləşdirilməsinin yolları
5
İdarəetmədə böyük dəyişikliyin baş verməsinin
səbəbi
6
Pedaqoji texnologiyaların təkmilləşdirici funksiyası
7
Tədris prosesində
pedaqoji texnologiyalardan
istifadənin yolları
Praktik mənada pedaqoji texnologiya dedikdə, həm də
qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq bilik, bacarıq, vərdiş və
münasibətləri formalaşdırmaq və onlara nəzarəti həyata keçirmək
üçün əməliyyatlar kompleksi başa düşülür.
Pedaqoji texnologiyada müəllimin fəaliyyətini aşağıdakı
funksional komponentlərə ayırmaq olar:
1) Qnostik (idraki) komponent
2) Layihələşdirici komponent
3) Konstruktiv komponent
4) Təşkilatçılıq komponenti
5) Kommunikativ (ünsiyyət) komponent
Beləliklə, müəllimin təlim texnologiyalarını aşağıdakı
əməliyyatlar təşkil edir:
I.
Bilikləri toplamaq üçün (əldə etmək) əməliyyatlar
II. Təlimin və təhsil-tərbiyənin məqsədlərini layihələş-
dirmək üçün əməliyyatlar
III. Təlim və təhsil-tərbiyə prosesini təşkil etmək üçün
əməliyyatlar
18
IV.
Bilikləri şagirdlərə öyrətmək
üçün əməliyyatlar
Qnostik komponentə daxildir: təlim, təhsil-tərbiyənin
məqsədləri, tədris etdiyi fənnin məzmunu barədə biliklər, şagird-
ləri öyrənmək, təlim prinsiplərini və texnologiyalarını öyrənmək,
öyrədici və tərbiyəedici məşğələlər keçirmək və s.
Layihələşdirici komponent. Uzaq məqsədləri (pespek-
tivləri), əməliyyatları, vasitələri özündə birləşdirir; layihələşdirmə
cinsi fərqlər nəzərə almaqla həyata keçirilməlidir
Konstruktiv komponent. Qarşıdakı məşğələni hazırla-
maq üçün əməliyyatlar komplektini nəzərdə tutur
Təşkilatçılıq komponenti. Məşğələləri hazırlamaq və
keçirmək üçün əməliyyatlar komplektini nəzərdə tutur
Kommunikativ komponent. Şagirdlərlə qarşılıqlı ünsiy-
yət prosesi zamanı fəaliyyət üçün əməliyyatlar komplektini
özündə birləşdirir.
Son iki komponent (kommunikativ və
təşkilatçılıq
komponentləri) bir-biri ilə sıx əlaqədədirlər.
Texnologiyaların müxtəlif təsnifatları var. Onlardan ikisi –
pedaqoji və psixoloji texnologiyalar xüsusilə qeyd edilməlidir.
Pedaqoji texnologiyalarda əməliyyatlar və hərəkətlər fiziki cəhət-
dən hiss olunur. Psixoloji texnologiyalar gizli xarakter daşıyır.
Bu, konkret insanın psixikasında baş verən əməliyyatlar və
hərəkətlərdir. Amma pedaqoji və psixoloji texnologiyalar arasın-
da dəqiq sərhəddi müəyyənləşdirmək olduqca çətindir.
Pedaqoji texnologiyalar aşağıdakı kimi təsnif oluna bilər:
1) Təlim texnologiyası
2) Tərbiyə texnologiyası
3) İnkişaf texnologiyası
4) Diaqnostika texnologiyası
Təlim texnologiyası dedikdə, bilik, bacarıq və vərdişləri
formalaşdırmaq üçün əməliyyatlar komplekti başa düşülür.
Tərbiyə texnologiyası dedikdə, nisbi, sabit və müntəzəm
olaraq ümumiləşən münasibətlərin, məqsədyönlü formalaşdırıl-
ması üçün əməliyyatlar komplekti başa düşülür.
19
İnkişaf texnologiyası təlim və təhsil-tərbiyə texnologiyası
ilə əlaqədardır. Psixi inkişaf dedikdə, əqli bacarıqların forma-
laşdırılması, insan psixikasında hər hansı əməliyyatların (çıxarıl-
ması) çoxalması nəzərdə tutulur.
Beləliklə, bacarıqların formalaşması harada baş verirsə
orada da psixi inkişaf müşahidə olunur.
Fiziki inkişaf zamanı fiziki bacarıqlar nəticə kimi özünü
göstərir.
Diaqnostika texnologiyası pedaqoqların və ya psixoloq-
ların uşağın məktəbə hazırlığını diaqnostlaşdırmasıdır
Pedaqoji texnologiyaların psixi materialı vardır. Məsələn,
təlim prosesində predmetlərin və hadisələrin psixi obrazları
biliklərin psixi materialı hesab olunur. 12 növ analizatorun beyinə
gətirdiyi informasiya orada 12 növ obraz yaradır. Deməli, biliklər
şagirdlərin psixikasında formalaşmış obrazlardır.
Əgər biliklərin psixi materialı obyektlərin və ya hadisə-
lərin obrazlarıdırsa, inkişafın psixi materialı psixi əməliyyatlardır.
Bu əməliyyatlar psixi proseslərdə həyata keçirilir. Şagirdlərin
psixi inkişafı psixi proseslərdə yeni psixi əməliyyatların for-
malaşdırılmasını nəzərdə tutur.
Münasibətlər təhsil-tərbiyənin psixi materialını təşkil edir.
Münasibətlərin tərbiyə prosesinin materialı olması üçün onlar
aşağıdakı göstəricilər üzrə ölçülməlidir: həcminə görə; anlaşılan
olmasına görə; sabit və müntəzəm olmasına görə; ümumiləşdirici
olmasına görə; oyadıcı qüvvə olmasına görə.
Münasibətlər insanın davranışında təzahür edəndə, o idarə
olunanda tərbiyə prosesinin nəticəsi hesab olunur.
Cəmiyyət inkişaf etdikcə hər sahədə olduğu kimi pedaqoji
sahədə də yeni-yeni tələblər irəli sürülür. Bu isə pedaqoji prosesin
təkmilləşməsi, yeni məzmun, forma və metodlar tətbiq etməyi
zəruri edir.
Pedaqoji sistemin təkmilləşməsi iki yolla həyata keçirilir:
1. İntensiv yol
2. Ekstensiv yol
20
İntensiv yol pedaqoji sistemin daxili ehtiyatlarını işə sal-
maqla bağlıdır. Məsələn, yeni metodlar tətbiq etməklə şagirdlərə
müstəqil iş bacarıqları aşılanmaqla onları özünütəhsilə cəlb etmək
intensiv yoldur.
Ekstensiv yol pedaqoji prosesə əlavə vaxt və vəsait cəlb
olunmasını nəzərdə tutur. Məsələn, gənc nəslə möhkəm bilik
vermək üçün təlim müddətini uzatmaq, proqramları genişlən-
dirmək olar. Bu ekstensiv yoldur. Halbuki bunsuz da məqsədə
nail olmaq mümkündür.
Pedaqoji prosesdə yeniliklərin miqyası müxtəlif ola bilər.
Müəyyən bir metodu, formanı təkmilləşdirmək, yeni iş texno-
logiyalarını tətbiq etmək, yaxud təhsil-tərbiyə sistemini yeniləş-
dirmək.
Respublikada hazırda islahatlar aparılır. Təhsilin maddi
bazası, təhsil və tərbiyə işinin məzmununda, metodikasında,
müəllim-şagird münasibətlərində, idarə etmədə böyük dəyişiklik
baş verir. Azərbaycanda milli dövlət quruculuğunun başlanması
ilə pedaqoji nəzəriyyə və praktikada əvvəllər bərqərar olmuş
stereotiplərin köhnəldiyi dərk edildi. Yeni pedaqoji konsepsiyalar,
nəzəriyyələr irəli sürüldü. Yeni pedaqoji təfəkkür, milli qaynaqlar
və ümumbəşəri dəyərlər zəmində yaranan məktəbin inkişafında
təsir edə biləcək konsepsiyalar, nəzəriyyələr meydana çıxdı.
Şagirdin bir şəxsiyyət kimi formalaşması təhsil sisteminin
əsas vəzifəsi hesab olunur. Bu köklü vəzifənin həyata keçirilməsi
üçün təhsilin, təlimin inkişafetdirici, tərbiyəedici, diaqnostik
funksiyaların genişlənməsi ön plana çəkildi.
Pedaqogikanın metodoloji problemlərinə, strukturlarına
dair yeni ideyalar, fikirlər, yanaşmalar formalaşdı. Bu dövrdə
təlim və tərbiyə nəzəriyyəsində ciddi dəyişiklik baş verdi. İde-
yalar dəyişdi. Elmi pedaqogikanın qarşısında duran ən aktual
problemlərdən biri ahəngdar şəxsiyyətin formalaşması məsə-
ləsidir.
Məlum olduğu kimi zaman-zaman bu barədə müxtəlif
fikirlər və fərqli nəzəriyyələr yaranmışdır. Təlimin əsas məqsədi
şagirdlərin şüurunda dünyanın düzgün mənzərəsini yaratmaq,