Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
həm bilik sistemi, həm mənəvi istehsal, həm də onun əsasında praktiki fəaliyyətidir. Hər 5np elmi idrak üçün nə tədqiq etdiyi və necə tədqiq etdiyi əhəmiyyət kəsb edir. Nə tədqiq edildiyi sualının cavabında elmin predmetinin təbiəti açılır, tədqiqatın necə aparılması sualında isə tədqiqatın metodu açılır. Gerçəkliyin və ictimai praktikanın keyfiyyətcə müxtəlifliyi insan təfəkkürünün çox planlı xarakterini, elmi biliyini müxtəlif sahələrini müəyyən edir. Müasir elm-çox sahələrə ayrılmış ayrı-ayrı elm sahələrinin məcmusudur. Elmin predmeti yalnız insan üçün məlum olmayan dünya, varlığın hərəkətinin müxtəlif forma və növləri deyil, həm də onların şüurda inikası, yəni insanın özüdür. Elmin predmetini təbii-texniki-təbiət qanunlarının və onun mənimsənilməsini və yenidən dəyişdirilməsini öyrənən və ictimai-müxtəlif ictimai hadisələri və onların inkişaf qanunlarını, o cümlədən ictimai varlıq kimi insanı öyrənən-hisslərə bölürlər. İctimai elmlər içərisində həm təbiət, həm cəmiyyət, həm də təfəkkürün ən ümumi inkişaf qanunlarını öyrənən fəlsəfi fənlərin kompleksi xüsusi yer tutur. Elmin predmeti onun metodlarına, yəni obyektin tədqiqat üsulu vasitələrinə təsir edir. Belə ki, texniki elmlərdə tədqiqat üsullarından biri eksperiment olduğu halda, ictimai elmlərdə bu statistikadır. Bununla belə, elmlər arasındakı sərhəd kifayət qədər şərtidir. Elmi idrakın müasir inkişaf mərhələsi üçün yalnız öz predmetinə görə qarışıq fənlərin (məsələn, bio-fızika) yaranması deyil, həm də elmi metodologiyanın qarşılıqlı zənginləşməsi xarakterikdir. Ümumi elmi məntiqi üsul induksiya, deduksiya, analiz, sintez, eyni zamanda sistemi və gümanlı yanaşma və bir çox başqa üsullarıdır. Hər bir
elmdə empirik səviyyə, yəni toplanmış faktiki material- müşahidə və eksperimentin nəticələri və nəzəri səviyyə, yəni müvafiq nəzəriyyələrdə, qanunlarda və prinsiplərdə ifadə olunan empirik materialların ümumiləşdirilməsi fərqləndirilir; faktlara əsaslanan elmi mühakimələrin, hipotezlərin sonradan təcrübə ilə yoxlanmağa ehtiyacı var. Ayrı-ayrı elmin nəzəri səviyyəsi kəşf olunmuş prinsiplər və qanunların ümumi nəzəri, fəlsəfi izahına bütövlükdə elmi idrakın dünyagörüşü və metodoloji tərəflərinin formalaşmasına doğru sıxlaşdırıhr. Elmi idrakın mühüm komponenti bu elmin dünyagörüşü və metodoloji əsasını təşkil edən məlumatların fəlsəfi şərhidir. Artıq faktların seçilməsinin özü-xüsusi ilə də ictimai elmlərdə - alimin böyük nəzəri hazırlığının və fəlsəfi mədəniyyətinin göstəricisidir. Elmi biliklərin inkişafının müasir mərhələsi yalnız faktların nəzəri dərk olunmasını deyil, eyni zamanda onların alınması üsullarının təhlilini, yeninin axtarışının ən ümumi yolları haqqında düşüncələri tələb edir. Elmin ictimai funksiyalarının izahına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Elm-mürəkkəb, çoxtərəfli ictimai hadisədir; cəmiyyətdən kənarda elm nə yarana, nə də inkişaf edə bilməz, amma cəmiyyətin yüksək inkişaf səviyyəsini də elmsiz təsəvvür etmək olmaz. Maddi istehsalın tələbatı elmin inkişafına, onun tədqiqat istiqamətinə, elm isə öz növbəsində ictimai inkişafa təsir edir. Böyük elmi kəşflər və onunla sıx bağlı olan texniki ixtiralar bütün bəşəriyyətin taleyinə güclü təsir göstərmişdir. Tarixin müxtəlif dövrlərində elmin rolu eyni olmamışdır, lakin artıq antik dövrdə onun əhəmiyyətini başa düşmüşdülər. Antik dövrdə elm fiziki və əqli əməyin
bölünməsi nəticəsi kimi mövcud olmuşdur. İctimai şüurun müstəqil forması kimi elm ellinizm dövründən fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Elmin bilik forması kimi fəlsəfədən, dindən ayrılmasım Aristotelin adı ilə bağlayırlar. Lakin onda elmi biliyin ünsürləri istehsala olduqca zəif təsir göstərirdi; istehsal qullar tərəfindən əsrlərlə işlənmiş vərdişlərə əsaslanan empirik biliyə söykənən əl alətləri vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Feodalizm şəraitində natural təsərrüfat əl alətləri ilə keçinir və ustaların fərdi bacarıq və təcrübəsi ilə məhdudlaşırdı. Lakin artıq bu vaxt biliyin inkişafı prosesi başlanır; gizli formada olsa da, məsələn, kimya əlkimya formasında inkişaf edirdi. Kapitalizm elə praktiki problemlər qarşıya qoydu ki, bunu yalnız elm vasitəsi ilə həll etmək olardı. Elm daha çox məhsuldar qüvvələrin mənəvi məzmununa çevrildi. Tarixin sonrakı gedişi istehsalın daha çox “elmləşməsi” ilə özünü göstərdi. Təbii elmlərlə yanaşı humanitar fənlər də inkişaf edirdi. Yalnız maddi aləmə deyil, həm də mənəvi dünyanın qanunauyğunluqlarına yüksək maraq yarandı. İstehsala olan tələbatın dunuadan artması və dünya bazarının genişlənməsi elmin sonrakı inkişafını şərtləndirdi. Bununla belə cəmiyyətin intellektual funksiyası inkişaf edərək əməyin subyektindən daha çox ayrılır və hakim sinfin və sürətlə formalaşan ziyalı təbəqənin fəaliyyətində cəmləşirdi. Bundan başqa elmi iş istehsalın təşkili üzrə əməkdən ayrılır, alimlərin sahəsi olurdu. Alimlər arasında da ixtisaslaşma gedirdi. Bu prosesin müsbət əhəmiyyəti var idi, idrakın dərinləşməsi üçün şərait yaradırdı, lakin bununla yanaşı onun mənfi cəhətləri də vardır; dar ixtisas alimin biliyini məhdudlaşdırır, elmi yaradıcılığın məhsuldarlığını aşağı
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|