Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi şüur.
insanın estetik yaradıcılığının məhsulu olur. İki cəhət onun əsasını təşkil edir; birincisi, bu aləm təmiz uydurmanın məhsulu deyil və gerçək aləmlə əlaqəsi olmayan bir dünya deyildir. Müəllifin son dərəcə güclü fantaziyası olsa da bu özünəməxsus real aləmdir. İkincisi, dünyanın bədii mənzərəsi adlanan bu reallıq yalnız həyatın az və ya çox dərəcədə həqiqətə uyğun təsviridir, həyatın özü deyildir. Rəssam öz əsərində intuitiv olaraq öz fikirlərindən kənarda olan, şüursuzluq sahəsindən gələn fikirlərini də qoyur. Nəticədə əsl incəsənət əsəri sonsuz şərhləri özündə birləşdirir, sanki müəllifə sonsuz sayda fikirlər xasdır. İnsan üçün sanki birincini təkrar edən bu aləm nəyə lazımdır? Məsələ ondadır ki, fəaliyyətin başqa növlərindən fərqli olaraq incəsənət insanın daxili aləmini bütövlükdə idarə edir, bu hal dəqiq elmlərdə və ya hər hansı konkret fəaliyyət sahəsində yox olur; belə ki, bu vaxt insan özünün hər hansı bir tərəfini reallaşdırır. İncəsənətdə insan azad və tam hökmranlıqla təbiət kimi öz xüsusi dünyasım yaradır. Əgər öz praktiki fəaliyyətində, elmdə insan dünyaya qarşı, subyekt kimi obyektə qarşı qoyulur və öz azadlığında məhduddursa, incəsənətdə insan öz subyektiv məzmununu ümumi əhəmiyyətli və bütöv obyektiv varlığa çevirir. İncəsənətdə əsərinin estetik həyəcanı, onun yaradılmasının özü insandan hər şeyi tələb edir, çünki o özündə ali idraki dəyərləri, estetik gərginliyi, emosional qavrayışı birləşdirir. İncəsənət yalnız insanın hisslərə deyil, həm də intellektdə, onun mənəvi aləminin incəliklərinə yönəldilmişdir. Bədii əsər yalnız estetik zövq mənbəyi deyil, həm də bilik mənbəyidir; onun vasitəsi ilə insan həyatı, onun xarakteri, adamlar arasındakı münasibət öyrənilir, yaddaşlara köçürülür, dəqiqləşdirilir. Əgər insan
elmi, publisistik, məşhur nəşrləri oxuyarkən sanki dünya haqqında “fraqment“ təfəkkürə köklənir, bu mətndə onun qavraması üçün vacib olmayanların “hamısını unudursa“, bədii ədəbiyyat oxumağa başlayanda o özündə bütün mənəvi gücü; həm ağlı, həm intuisiyanı, həm hissi, həm estetik anlayışları, həm də öz Mənini fəallaşdırır. Bizim daxili mənəvi aləmimizdə elə bir an yoxdur ki, incəsənəti qavrayarkən fəallaşmasın. incəsənət elmdən onunla fərqlənir ki, o sadəcə olaraq şeylərin mahiyyətini, onlardakı ümumi və qanunauyğunluğu öyrənməyə istiqamətlənməyib, o həm də bədii surətlərin yaradılmasına, həqiqətə oxşar xarakter daşıyan hadisələrin uydurmasına yönəldilmişdir. İncəsənətin sintetik gücü filosofları təəccübləndirən belə bir faktla izah olunur ki, mənəvi fəaliyyətin çoxsaylı növləri arasında insana ictimai təsirinə görə ona bərabər olan heç nə yoxdur. İncəsənət öz sirli gücü ilə çox vaxt insanları qorxudurdu. Belə bir fikir söyləyirdilər ki, qayda yaratmağa cəhd edən hər dövlət musiqini (həm də başqa incəsənəti) qadağan etməlidir, çünki onlar əxlaqı yüngülləşdirir və ciddi subordinasiyanı qeyri-mümkün edir. Uzun illər müxtəlif dövlət quruluşunda incəsənəti boğmağa, onu siyasiləşdirməyə meyl olmuşdur. Bədii yaradıcılığın bürokratik nəzarət və ideoloji diktatordan azad olması tələbinin “incəsənətin qeyri-əxlaqi təbiəti” haqqında yalançı tezislə heç bir əlaqəsi yoxdur. Hegelin sözləri ilə desək, incəsənət “əxlaqi aləmin” estetik yenidənqurulmasıdır. İncəsənətin demokratikləşməsi onun əxlaqdan yox, bürokratik təzyiqdən azad olması deməkdir. Əsl liberal demokratiya şəraitində incəsənət estetik və etik yüksəkliyə qalxa bilər. İncəsənətin ictimai həyatdakı
rolunu qiymətləndirmək çətindir. İctimai qaydaların istənilən dərin dəyişdirilməsi incəsənətin fəal iştirakı ilə həyata keçirilir. Beləliklə, estetik şüur və onun yüksək foraıası olan ineəsənət-ictimai şüurun zəruri hissəsi olub, onun bütövlüyünü və sürətli inkişafını, onun gələeəklə bağlı axtarış istiqamətini, indiki vaxtda əxlaqi-psixoloji sabitliyini təmin edir. Lakin incəsənət yalnız sağlam cəmiyyət deyil, həm də mədəniyyətin çox əsrlik varisliyini, onun artan universallığını təmin edir. İnsan incəsənətə öz nailiyyətlərinin ölməməzlik vasitəsi kimi baxır. İncəsənətin sintezləşdirilmiş missiyası həm ayrıca şəxslər səviyyəsində-onun bütün mənəvi gücünü bir yerə bərkitməklə, həm də ictimai inkişafın müəyyən mərhələsi səviyyəsində-xalqların özlərini bütöv göstərməsini təmin etməklə, həm də
nəsillərin tarixi
əlaqələri səviyyəsində-mədəniyyətin yüksələn tərəqqisinin vəhdətini ifadə etməklə təzahür edir.
gerçəkliyin səmərəli dərk olunması, onun nizama salınması və sistemləşdirilmiş inikası yanaşı gedən məqsəddirsə də, elmdə dünyanın səmərəli dərk olunmasının meyarı əsas yer tutur, deməli yuxarıda təhlil etdiyimiz Həqiqət, Xeyir və Gözəllik triadasmda üstünlük təşkil edən dəyər kimi öz-özlüyündə götürülmüş Həqiqətin birbaşa olmayan etik və ya estetik qiymətləndirilməsi dayanır. Elm-insan fəaliyyətinin tarixən yaranan fomrasıdır, obyektiv gerçəkliyin dərk olunmasına və yenidən qurulmasına istiqamətlənmişdir; bu mənəvi istehsalın məqsədyönlü seçilmiş və sistemləşdirilmiş faktların nəticələri, məntiqi cəhətdən yoxlanılmış hipotezi, eyni zamanda tədqiqat metodu var. Elm-bu eyni zamanda
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|