Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
millətin formalaşmasında mühüm rol oynayırdılar. Bu işdə Həsən bəy Zərdabinin və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin millətçilik və dövlətçilik, Cəlil Məmmədquluzadənin demokratizm və azərbaycançılıq ideyaları misilsiz dərəcədə təsir gücünə malik idi. Formalaşan milli təfəkkürümüz türk aləminin görkəmli mütəfəkkirləri İsmayıl Qasprinski, Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Ağçuraoğlu, Əhməd bəy Ağayev, Ziya Göyalp və başqalannm türkçülüyə dair fikirlərindən bəhrələnirdi. Onlar obyektiv olaraq Azərbaycanın milli müstəqilliyini ümumtürk azadlığının tərkib hissəsi kimi qarşıya qoyurdular. Vaxtilə Türkiyə cümhurİ3^ətinin banisi Mustafa Kamal Atatürk belə demişdi: «Müstəmləkə halında yaşayan hər hansı bir xalq özü üçün ibrət dərsi götürə bilər. Müstəqilliyini əlindən vermiş hər hansı bir millət hansı həyat şəraitində yaşayırsa yaşasın, o mədəni bəşəriyyətin gözündə yaltaq nökərdən başqa bir şey deyildir. Azadlıq şirin şeydir. Lakin bunu heç vaxt iki əllə gətirib xalqlara vermirlər. Azadlıq qanla alıniP). Əsrimizin əvvəlində ilk addımlarını atmağa başlayan milli hərəkatın hələ lazımi təcrübəsi və əsaslandırılmış konsepsiyası yox idi. Milli hərəkatın əsas apancı qüvvəsi milli burjuaziya və demokratik ziyalılar idi. Lakin bu qüvvələrin hər ikisi siyasi cəhətdən hələ yetkin deyildi. Siyasi muxtariyyət haqqında proqramlar dəqiqləşməmişdi. Onlar obyektiv olaraq imperiyanın müstəmləkə zəncirini qırmaq üçün yollar axtanrdılar. Çar hökumətinin böyük dövlətçilik siyasəti, milli zülmün gücləndirilməsi, xalqlann hüquqlanmn məhdudlaşdıniması və s. cəmiyyətin bütün təbəqələrinin nümayəndələrini milli məsələ ətrafında birləşdirirdi. Millətin taleyindən narahat olan cəmiyyətin mütərəqqi hissəsi mövcud quruluşun yeniləşməsini, islahatlar keçirilməsini daha qətiyyətlə tələb edirdi. Xalqın hər cür hüquqsuzluğu, onun arzu və amallan haqqında çar idarələrinə bildirmək və demək imkanı yaranmışdı. Bu məsul işi həyata keçirmək milli ziyalıların öhdəsinə düşürdü. 1905-ci ilin yazında Azərbaycanın liberal ziyalılan petisiya kampaniyasına başladılar. İlk petisiya Cənubi Qafqaz müsəlmanlan adından 1905-ci ilin aprelində Ə.Topçubaşov tərəfindən yazılmış və Nazirlər Kabinetinə təqdim edilmişdi. Petisiyanı Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, M.Vəkilov, Ş.Əsədullayev, Ə.Ziyadxanov, Q.Zülqədərov və başqaları imzalamışdılar. Bu petisiya əslində Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın qanunvericilik əsasında yenidən qurulması üçün ümummilli proqram idi. İctimai və təsərrüfat həyatında müsəlmanlar üçün qoyulan
məhdudiyyətlər çox aydın şəkildə göstərilirdi. Qafqazda zemstvo tətbiqi xüsusi qeyd olunmuşdu. Petisiyada müsəlmanlara demokratik azadlıqlar verilməsinə xüsusi yer aynimışdı. Az sonra Gəncə quberniyası müsəlmanlan adından, demək olar ki, eyni məzmunlu petisiya Peterburqa göndərilmişdi. Zaqatala dairəsi, eləcə də Nuxa və Cavad qəzalannın müsəlman əhalisinin Qafqaz canişininə petisiyalan ünvanlandı. 1905-ci ilin iyununda Ə.Topçubaşovun yeni yazdığı petisiya Qafqaz canişini qraf Vorontsov-Daşkova şəxsən təqdim edildi. Burada müsəlman əhalisinə ruslarla bərabər siyasi, mülki və dini hüquqlann verilməsi aynca q^d edilirdi. Canişin ana dilində məktəblərin açılmasına icazə verəcəyini vəd etdi. Bundan az sonra dalbadal ana dilində «Həyat» (redaktorlan Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə), «İrşad» qəzetləri və «Füyuzat» jurnalının nəşrinə başlanıldı. Ə.Topçubaşov məqalələrindən birində yeni yaranan siyasi partiyalann əlbir fəaliyyət göstərmələrini təklif etmişdi. Cənubi Qafqazda qanunvericilik səlahiyyəti olan siyasi partiyalann yaradılmasını da o irəli sürmüşdü. Cənubi Qafqaz müsəlman ziyalılarının təşəbbüsləri Knm və Kazan ziyalılan tərəfindən böyük həvəslə müdafiə edildi. Xaricdə təhsil alıb Vətənə qayıdan türk xalqlannm ziyalılan ilk vaxtlar siyasi həyatda, əsasən, Rusiya sosial-demokratlannın mövqeyində dayanırdılar. Onlann yaratdığı ilk siyasi təşkilatlar bu məqsədə xidmət edirdi. Lakin zaman keçdikcə onlar başa düşürdülər ki, müstəmləkə əsarətində olan xalqın azadlığı bolşeviklərin məramnaməsin- də nəzərdə tutulan sinfi mübarizədən daha çox milli-demokratik mübarizəni ön plana çəkməyi tələb edir. 1905-1907-ci illər inqilabı türk xalqlan içərisində milli hərəkatın yüksəlişinə təkan verdi. Türk məmləkətləri milli burjuaziyasının qabaqcıl ziyalıları imperiyaya qarşı birgə mübarizəni təşkil etmək üçün ümumi siyasi partiyanın yaradılmasını məqsədəuyğun hesab etdilər. Bu işin əsas təşəbbüskarlanndan və təşkilatçılarından biri Azərbaycanın görkəmli ictimai və siyasi xadimi Əlimərdan bəy Topçubaşov idi. Müstəmləkə əsarətinə qarşı mübarizə üçün partiya yaratmaq ideyası müsəlmanlar yaşayan bütün bölgələrdə - Qafqazda, Knmda, Tatarıstanda, Mərkəzi Asiyada, Sibirdə və s. yerlərdə maraqla qarşılandı. 1905-ci ilin iyununda Rusiya müsəlmanlannin 500 nəfər nümayəndəsi Çistopola yığışdı. Burada əsas demokratik azadlıqları saxlamaq şərti ilə Konstitusiyalı monarxiya quruluşu haqqında qətnamə qəbul edildi. Müsəlman ittifaqı yaradılması da qərara alındı.
1905-ci il avqustun 15-də Nijni-Novqorodda «Müsəlman ittifaqının» («İttifaqi-müslimin») təsis qurultayı keçirildi. Qurultay gizli çağırılmışdı. Sədrliyə «dildə, fikirdə və əməldə birlib> sözlərinin müəllifi İ.Qasprinski seçildi. Qurultayı görkəmli Azərbaycan ziyalısı Ə.Topçu- başov açdı. Qurultayda Rusiyanın bütün müsəlmanlarım birləşdirən siyasi partiyanın yaradılmasından söz açıldı. «Konstitusiyalı müsəlman partiyası» «İttifaqi-müslimin»in II və III qurultayları da formalaşdı. II qurultay 1906-cı ilin yanvannda Peterburqda, III qurultay isə həmin ilin avqustunda Nijni-Novqorodda keçirildi. Həmin qurultaylarda partiyanın Ə.Topçubaşov tərəfindən yazılmış proqram və nizamnaməsi qəbul edildi. II qurultayda T.Qarabəyov və Ə.Axundov da iştirak edirdilər. «İttifaqi-müslimin»in proqramı, demək olar ki, Kadet partiyasının proqramını təkrar edirdi. Partiyanın III qurultayında Mərkəzi Komitə seçildi. Komitənin daimi yeri Bakı şəhəri seçilmişdi. Partiyanın Mərkəzi Komitəsinə seçilən 15 nəfər arasında İ.Qasprinski, Ə.Topçubaşov, R.İbrahimov, U.Akçura və b. vardı. I Dövlət Duması buraxıldıqdan sonra 1906-cı ilin noyabrında MK-nın keçirilmiş iclasında Konstitusiyalı müsəlman partiyası Kadet partiyasından aynldığını elan etdi. Partiya yarımleqal şəraitdə fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın IV qurultayı 1914-cü ilin iyununda Peterburqda keçirildi. Ə.Topçubaşov təsis qurultayında «Rusiya imperiyası daxilində türklərin vəziyyəti və problemləri» mövzusunda çox maraqlı məruzə etdi. Elə həmin gün işini tamamlayan qurultay türk xalqlarının siyasi taleyində mühüm və cəsarətli addım atdı. Türkçülük və müsəlmançılıq əsasında birləşmənin vacibliyi qeyd edildi. I qurultayda Azərbaycam Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Şəmsi Əsədullayev, Haşım bəy Vəzirov, Səfər Tağızadə və başqalan təmsil edirdilər. Çann 1905-ci il 17 oktyabr manifestindən sonra qurultayda nəzərdə tutulan partiyanın yaradılması reallaşdı. Həmin ilin sonunda çarizmin Azərbaycanda törətdiyi milli qırğmia əlaqədar şikayətə gedən Ə.Topçubaşov və Ə.Ağayev paytaxtda Əbdünəşid İbrahimovla birlikdə «Müsəlman ittifaqı»nm nizamnaməsini və proqramını hazırladılar. Ümumrusiya müsəlman ittifaqının nümayəndələri II qurultayı tərk edərkən türklərin mənafeyinə namusla qulluq edəcəklərinə and içdilər. 1906-
cı ilin aprelində fəaliyyətə başlayan I Dövlət Duması «Müsəlman parlament fraksiyası»nın təşəbbüsü ilə həmin il avqustun 16-23-də Nijni-Novqorodda Ümumrusiya müsəlmanlannm III qurultayı keçirildi. 64 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|