Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

2
2
41
40
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
Paxlalılar (və ya kəpənəkçiçəklilər) fəsiləsi. Fəsiləyə 17 minə yaxın 
növ daxildir. Əksəriyyəti birillik və çoxillik otlar, həmçinin kol və ağac 
bitkiləridir.  Bəzilərinin  köklərində  kök  yumrucuqları  olur.  Bu  yumru-
cuqlar atmosfer azotunu mənimsəyən və köklərlə simbioz şəkildə yaşayan 
bakteriyaların hesabına yaranır. Buna görə paxlalı bitkilərin bütün or-
qanları azot olan maddələrlə, xüsusən zülallarla zəngindir. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək və ya salxım, yaxud başcıq çiçək qru-
punda  toplanmışdır.  Çiçəkləri  əksərən  kəpənəyə  oxşadığından  fəsiləni 
bəzən kəpənəkçiçəklilər adlandırırlar. 
Kasacıq, əsasən, 5 bitişik kasa yarpağından, tacı isə 5 ləçəkdən ibarət-
dir.  Kəpənəkşəkilli çiçəklərin ən iri sərbəst ləçəyi yelkən, iki sərbəst yan 
ləçək avarlar, iki bitişik ləçəklər qayıqcıq adlanır.  Qayıqcığın içərisində 
 doqquzu bitişik, biri isə sərbəst yerləşən 10 ədəd erkəkcik 
və bir dişicik olur. Yonca və akasiya kimi bitkilər həşəratla  çarpaz yolla, 
noxud, lobya, acıpaxla isə öz-özünə tozlanır. Fəsilənin bütün nümayəndə-
lərində paxlameyvədir. 
əksər hallarda
Mədəni  və  yabanı  nümayəndələri.  Paxlalıların  mədəni  nümayəndə-
lərinə lobya, paxla, noxud, mərci, yerfındığı, soya kimi bitkilər aiddir. Ya-
banı nümayəndələrinə isə üçyarpaq yonca, ballıyoncanı nümunə göstər-
mək olar.  
Badımcançiçəklilər fəsiləsi. 2,5 min növü var. Əksəriyyəti ot və ya kol-
şəkillidir.  Gövdə  və  yarpaqları,  adətən,  spesifik  qoxuya  malik    maddə 
ifraz edən vəzili tükcüklərlə örtülüdür. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək, bəzən isə salxım və ya süpürgə çiçək 
qrupuna toplanır. Çiçəkdə kasacıq 5 bitişik kasa yarpağından, tac isə 5       
bitişik ləçəkdən ibarətdir. Erkəkcikləri 5 və dişicikləri 1 ədəd olur. Er-
kəkciklərin sapı ləçəklərə bitişmişdir. Öz-özünə və ya həşəratla tozlanır-
lar. 
Pomidor, badımcan və bibərin meyvəsi giləmeyvə; tütün, tənbəki, pe-
tuniya, bat-batda isə qutucuqdur.
Yelkən 
Qayıqcıq 
Paxlalılarda çiçəyin quruluşu
Çiçək düsturu  
K
L E
D .
5
(9)+1
1
3+(2)
Paxlalılar fəsiləsi
Avarlar 
Paxla
Paxlameyvə 
Çiçək düsturu K L E D  
(5)
(5)
1
(5)
Adi kartof
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Badımcançiçəklilərdən kartof, po-
midor, badımcan, bibər – mədəni bitkilər kimi becərilir. Yabanı nümayən-
dələri isə quşüzümü, bat-bat, xanımotu və dəlibəngdir. 
Badımcançiçəklilərin  gövdəsinin  müxtəlif  hissələrində  zəhərli  mad-
dələr – alkaloidlər toplana bilir ki, bunlar da insan və heyvanlarda güclü 
zəhərlənmələr törədir. Alkaloidlərdən dərman maddələrinin alınmasında 
istifadə edilir. 
Giləmeyvə
Uyğunluğu müəyyən edin:
A. Paxlalılar
B. Badımcançiçəklilər
1. 
2. 
giləmeyvə və ya qutucuqdur. 3. Çiçəyində bir di-
şicik və on ədəd erkəkcik olur. 4. Çiçək tacı kə-
pənəyə bənzəyir və beş ədəd qeyri-bərabər ləçək-
dən  ibarətdir.  5.  Bitkinin  köklərində  havadan 
azotu  mənimsəyə  bilən  bakteriyalar  yumru-
cuqlar  əmələ  gətirir.  6.  Çiçəyinin  bütün  ləçək-
ləri bitişikdir.
Bəzilərinin meyvələri zəhərlidir. 
Meyvəsi 
1.  Cümlələrdəki  səhvləri  düzəldin:
2. Hər bir sətirdə “artıq” bitkini müəyyən edin. 
  a)  Bəzi  xaççiçəklilərin  meyvələri  zəhərlidir;                                 
b) Yonca, noxud və qırmızı turp paxlalılara aiddir; c) Kələm badımcançiçəklilər 
fəsiləsinin nümayəndəsidir; d) Paxlalıların çiçəyində 5 erkəkcik olur; e) Badım-
cançiçəklilərdə çiçək tacı dörd ləçəkdən ibarətdir.
Seçiminizi əsaslandırın. 
А) Gül kələm, kartof, qırmızı turp, ağ turp; 
В) Pomidor, badımcan, istiot, vəzəri; 
С) Bat-bat, tütün, akasiya, dəlibəng.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Adi dəlibəng
Badımcançiçəklilər fəsiləsi
Qutucuq

---

2
2
41
40
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
Paxlalılar (və ya kəpənəkçiçəklilər) fəsiləsi. Fəsiləyə 17 minə yaxın 
növ daxildir. Əksəriyyəti birillik və çoxillik otlar, həmçinin kol və ağac 
bitkiləridir.  Bəzilərinin  köklərində  kök  yumrucuqları  olur.  Bu  yumru-
cuqlar atmosfer azotunu mənimsəyən və köklərlə simbioz şəkildə yaşayan 
bakteriyaların hesabına yaranır. Buna görə paxlalı bitkilərin bütün or-
qanları azot olan maddələrlə, xüsusən zülallarla zəngindir. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək və ya salxım, yaxud başcıq çiçək qru-
punda  toplanmışdır.  Çiçəkləri  əksərən  kəpənəyə  oxşadığından  fəsiləni 
bəzən kəpənəkçiçəklilər adlandırırlar. 
Kasacıq, əsasən, 5 bitişik kasa yarpağından, tacı isə 5 ləçəkdən ibarət-
dir.  Kəpənəkşəkilli çiçəklərin ən iri sərbəst ləçəyi yelkən, iki sərbəst yan 
ləçək avarlar, iki bitişik ləçəklər qayıqcıq adlanır.  Qayıqcığın içərisində 
 doqquzu bitişik, biri isə sərbəst yerləşən 10 ədəd erkəkcik 
və bir dişicik olur. Yonca və akasiya kimi bitkilər həşəratla  çarpaz yolla, 
noxud, lobya, acıpaxla isə öz-özünə tozlanır. Fəsilənin bütün nümayəndə-
lərində paxlameyvədir. 
əksər hallarda
Mədəni  və  yabanı  nümayəndələri.  Paxlalıların  mədəni  nümayəndə-
lərinə lobya, paxla, noxud, mərci, yerfındığı, soya kimi bitkilər aiddir. Ya-
banı nümayəndələrinə isə üçyarpaq yonca, ballıyoncanı nümunə göstər-
mək olar.  
Badımcançiçəklilər fəsiləsi. 2,5 min növü var. Əksəriyyəti ot və ya kol-
şəkillidir.  Gövdə  və  yarpaqları,  adətən,  spesifik  qoxuya  malik    maddə 
ifraz edən vəzili tükcüklərlə örtülüdür. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək, bəzən isə salxım və ya süpürgə çiçək 
qrupuna toplanır. Çiçəkdə kasacıq 5 bitişik kasa yarpağından, tac isə 5       
bitişik ləçəkdən ibarətdir. Erkəkcikləri 5 və dişicikləri 1 ədəd olur. Er-
kəkciklərin sapı ləçəklərə bitişmişdir. Öz-özünə və ya həşəratla tozlanır-
lar. 
Pomidor, badımcan və bibərin meyvəsi giləmeyvə; tütün, tənbəki, pe-
tuniya, bat-batda isə qutucuqdur.
Yelkən 
Qayıqcıq 
Paxlalılarda çiçəyin quruluşu
Çiçək düsturu  
K
L E
D .
5
(9)+1
1
3+(2)
Paxlalılar fəsiləsi
Avarlar 
Paxla
Paxlameyvə 
Çiçək düsturu K L E D  
(5)
(5)
1
(5)
Adi kartof
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Badımcançiçəklilərdən kartof, po-
midor, badımcan, bibər – mədəni bitkilər kimi becərilir. Yabanı nümayən-
dələri isə quşüzümü, bat-bat, xanımotu və dəlibəngdir. 
Badımcançiçəklilərin  gövdəsinin  müxtəlif  hissələrində  zəhərli  mad-
dələr – alkaloidlər toplana bilir ki, bunlar da insan və heyvanlarda güclü 
zəhərlənmələr törədir. Alkaloidlərdən dərman maddələrinin alınmasında 
istifadə edilir. 
Giləmeyvə
Uyğunluğu müəyyən edin:
A. Paxlalılar
B. Badımcançiçəklilər
1. 
2. 
giləmeyvə və ya qutucuqdur. 3. Çiçəyində bir di-
şicik və on ədəd erkəkcik olur. 4. Çiçək tacı kə-
pənəyə bənzəyir və beş ədəd qeyri-bərabər ləçək-
dən  ibarətdir.  5.  Bitkinin  köklərində  havadan 
azotu  mənimsəyə  bilən  bakteriyalar  yumru-
cuqlar  əmələ  gətirir.  6.  Çiçəyinin  bütün  ləçək-
ləri bitişikdir.
Bəzilərinin meyvələri zəhərlidir. 
Meyvəsi 
1.  Cümlələrdəki  səhvləri  düzəldin:
2. Hər bir sətirdə “artıq” bitkini müəyyən edin. 
  a)  Bəzi  xaççiçəklilərin  meyvələri  zəhərlidir;                                 
b) Yonca, noxud və qırmızı turp paxlalılara aiddir; c) Kələm badımcançiçəklilər 
fəsiləsinin nümayəndəsidir; d) Paxlalıların çiçəyində 5 erkəkcik olur; e) Badım-
cançiçəklilərdə çiçək tacı dörd ləçəkdən ibarətdir.
Seçiminizi əsaslandırın. 
А) Gül kələm, kartof, qırmızı turp, ağ turp; 
В) Pomidor, badımcan, istiot, vəzəri; 
С) Bat-bat, tütün, akasiya, dəlibəng.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Adi dəlibəng
Badımcançiçəklilər fəsiləsi
Qutucuq

---