Quyruq
pәri
Şәklini
dәyişmiş
qarıncıq
ayaqları
Quyruq
uzgәci
3
3
87
86
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
37. Buğumayaqlılar tipi.
Xərçəngkimilər sinfi
Diaqramdan
göründüyü
kimi, heyvanlar
aləmində
buğumayaq-
lılar tipi növünə görə
daha çoxsaylıdır.
Onların müxtəlif həyat
şəraitində yaşayan 1,5
milyona yaxın növü var.
· Buğumayaqlılar hansı xüsusiyyətlərə malikdir?
· Buğumayaqlıların müxtəlifliyini necə izah etmək olar?
İşin məqsədi: Çay xərçənginin quruluş xüsusiyyətlərini və su mühitində
yaşamağa uyğunlaşmalarını öyrənmək.
Təchizat: Çay xərçəngi və ya onun şəkilli tabloları.
İşin gedişi: 1. Çay xərçənginə və ya şəkillərinə baxın. Bədənin baş-döş və
qarıncıq hissələrini müəyyən edin. Gözləri, bığcıqları tapın və saylarını dəqiq-
ləşdirməyə çalışın. 2. Bədənin xitin örtüyünü nəzərdən keçirin.
3. Ətrafların quruluşuna, yerləşməsinə, quyruq üzgəcinə diqqət yetirin.
Onların sayını müəyyən edin.
· Çay xərçənginin quruluş xüsusiyyətləri və onun su mühitində yaşamağa
uyğunlaşması barədə nəticə çıxarın.
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Çay xərçənginin xarici quruluşu
Buğumayaqlılar tipinin ümumi əlamətləri.
malikdir. Onların əksər nümayəndələrinin bədəni və ətrafları ayrı-ayrı
buğumlara bölünmüşdür. Buğumayaqlıların hamısında bədən xitin-
ləşmiş sərt örtüklə örtülmüşdür. Sinir sistemləri həlqəvi qurdlardakına
İkitərəfli simmetriyaya
Buğumayaqlılar
Göbələklər
Bitkilər
İbtidai heyvanlar
Qurdlar
Molyusklar
Xordalılar
oxşardır. Buğumayaqlılar tipinin
xərçəngki-
milər, hörümçəkkimilər və
həşəratlar kimi 3
əsas sinifləri var.
Xərçəngkimilər sinfi. 20 mindən artıq nö-
vü var. Nümayəndələrindən biri
çay xərçən-
gidir. Onun bədəni
baş-döş və
qarıncıqdan iba-
rətdir. Bədəninin xitin örtüyü möhkəm və yün-
gül olub, xarici skelet vəzifəsini yerinə yetirir.
Xarici skeletə daxildən eninə zolaqlı əzələ topa-
ları birləşir. Böyümə zamanı vaxtaşırı qabığını
dəyişir. Başında bir cüt uzun və bir cüt qısa
bığcıqlar olur. Xərçənglərin çoxlu kiçik gözcükdən –
fasetlərdən təşkil
olunmuş mürəkkəb gözləri var. Başın alt hissəsində bir cüt üst çənə, iki cüt
alt çənə və üç cüt çənə-ayaqlardan ibarət ağız aparatı yerləşir.
Çay xərçənginin döş hissəsində 5 cüt buğumlu yerimə ayaqları olur.
Bunların birinci cütündə qidanın tutulmasında, hücum və müdafiədə işti-
rak edən iri
qısqaclar olur. Buğumlu qarıncıqda ikişaxəli qarıncıq ayaq-
ları və quyruq üzgəci yerləşir.
Çay xərçənginin xarci quruluşu
Çay
xərçəngi
Həzm sistemi. Çay xərçəngi hərşeyye-
yən heyvandır. Onun mədəsi iki his-
sədən –
üyüdücü və süzücü şöbələrdən
təşkil olunmuşdur. Üyüdücü şöbədə
yerləşən xitin dişciklərlə qida xırda-
lanır, süzücü şöbədə olan tükcüklərə
malik iki lövhəciyin köməyi ilə
süzülür. Həzm sistemində olan həzm
vəzisi qidanın həzmində və sorul-
masında iştirak edir. Həzm olunmayan
qalıqlar quyruq pərinin ortasında olan
anal dəliklə xarici mühitə çıxarılır.
Tənəffüs sistemi. Çay xərçəngində
baş-döşün yan hissəsində, yerimə
ayaqlarının dibində dəri törəmələri
olan
qəlsəmələr yerləşir. Suda həll ol-
muş oksigen qəlsəmələrin nazik di-
varından qana sorulur, karbon qazı isə
əksinə, bədəndən xaric olur.
Qan-damar sistemi. Açıq tipli qan-
damar sisteminə malikdir. Bu sistem
kisəşəkilli ürəkdən və ondan çıxan qan
damarlarından ibarətdir. Qan arteri-
yalarla bədənə vurulur, qida maddələ-
rini və oksigeni bədən hüceyrələrinə
verdikdən sonra venoz qana çevrilir və
qəlsəmələrə gətirilir. Oksigenlə zən-
ginləşmiş qan ürək üzərindəki üç cüt
dəlikdən ürəyə daxil olur.
İfrazat sistemi. İfrazatda başda yer-
ləşən və axarları bığcıqların dibinə
açılan bir cüt
yaşıl vəzilər iştirak edir.
Sinir sistemi. Udlaqüstü və udlaqaltı
sinir düyünü, udlaqətrafı sinir həlqə-
si, qarın sinir zəncirindən və bun-
lardan çıxan sinirlərdən ibarətdir.
Hiss orqanları. Xərçəngdə qısa bığ-
cıqlar qoxubilmə, uzun bığcıqlar isə la-
misə funksiyasını həyata keçirir. Qısa
bığcıqların dibində yerləşən kirəc daş-
cıqlara malik çökəkliklər var. Onlar
müvazinət funksiyasını yerinə yetirir.
Çәnә-ayaq
Çәnәlәr
Baş-doş
Qarıncıq
Qısqac
Göz
Uzun bığcıqlar
Qısa
bığcıqlar
Qarıncıq ayaqları
Döş ayaqları
Qan-damar, tənəffüs və ifrazat sistemi
Həzm,
sinir və cinsiyyət sistemi
Həzm vəzisi
Bağırsaq
Udlaqüstü sinir düyünü
Ağız
Qarın sinir
zәnciri
Udlaqaltı sinir düyünü
Mədənin
süzücü şöbəsi
Mədənin
üyüdücü şöbəsi
Qәlsәmәlәr
Yaşıl vәzilәr
Bel arteriyası
Ürәk
Qarın arteriyası
Cinsiyyәt
vәzisi
Xeliser
Baş-döş
Qarıncıq
Pedipalp
Yerimə
ayaqları
3
3
89
88
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Xərçəngkimilərin müxtəlifliyi. Xər-
çəngkimilər
ibtidai və
ali xərçəngkimilərə
bölünür.
Ali xərçənglərə (onayaqlılara)
çay xər-
çəngləri, krevetkalar, yengəclər aiddir. Xər-
çəngkimilərin bəziləri, məsələn,
məryəm-
qurdu quru həyat tərzi keçirir.
İbtidai xərçəngkimilərə
şaxəbığcıqlı,
kürəkayaqlı və artemiya xərçəngləri aiddir.
Düzgün cavabı seçin:
1. Çay xərçəngi
ağciyərlərlə/qəlsəmələrlə tənəffüs edir. 2. Bü-
tün buğumayaqlıların xarici skeleti
sümükdən/xitindən ibarətdir. 3. Çay xərçən-
ginın başında
iki cüt/bir cüt bığcıq olur. 4. Xərçənglər
bitkiyeyən/hərşeyyeyən
canlılardır. 5. Xərçəngkimilərin qan-damar sistemi
açıqdır /qapalıdır.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1. Çay xərçənginə aid olan xüsusiyyətləri qeyd edin:
1.
.
Bədəni baş-döş və
qarıncıqdan ibarətdir; 2. Daxili skeleti var; 3. Başda uzun və qısa bığcıqlar
yerləşir; 4. Bədən çanaqla örtülmüşdür; 5. Başda bir cüt sadə göz olur; 6. Saplaq
üzərində hərəkətli gözlər yerləşir; 7. Beş cüt yerimə ayaqları olur; 8. Bədən baş,
döş və qarıncıqdan ibarətdir; 9. Dəri-əzələ kisəsi var
2. Suallara cavab verin:
a) Kolleksiya üçün qurudulmuş xərçənglər bədən
formasını saxlayır. Bunu necə izah etmək olar? b) Çay xərçəngi inkişafının ilkin
mərhələlərində vaxtaşırı qabıq dəyişir. Yetkin fərddə isə qabıqdəyişmə dayanır.
Bu, nə üçün belədir?
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
38.
Hörümçəkkimilər sinfi
Hörümçək torundan parça toxumağa hələ qədim zamanlardan cəhd edilmişdi.
XVIII əsrin əvvəllərində belə hörümçək torundan
toxunmuş parçadan əlcək və
corablar hazırlanırdı. Bu geyimlər zərifliyi, yüngüllüyü və eyni zamanda
möhkəmliyinə görə fərqlənirdi.
· Tor hörən hörümçək hansı xüsusiyyətlərə malikdir?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xaçlı hörümçəyin həyat fəaliyyəti
Xaricdən nazik xitinlə örtülmüş bədən
baş-döş və iri buğumsuz
qarıncıqdan
ibarətdir. Baş-döş qarıncıqla qısa və nazik saplaqla birləşir. Baş hissədə 4 cüt
sadə gözcük, bir cüt
xeliser adlanan iti uclu çənə çıxıntısı və
pedipalp (ayaq-
qolcuqlar) adlanan ikinci cüt ağız orqanı olur. Xeliserin əsasında bir cüt zəhər
vəziləri yerləşir. Xeliser, əsasən, hücumda, qidanın tutulmasında və müdafiədə
iştirak edir. Hörümçək pedipalpların köməyi ilə qidanı araşdırır. Qarıncığın
sonunda 3 cüt
tor ziyilciyi var. Tor vəzilərinin ifraz etdiyi maye havada quru-
yaraq hörümçək saplarını əmələ gətirir. Hörümçək arxa ayaqlarındakı caynaq-
ların köməyi ilə onları birləşdirərək tutucu tor qurur.
Krevetka
Məryəmqurdu
Yengəclər
Dəniz qozası
İbtidai xərçəngkimilər
Ali xərçəngkimilər
Xaçlı
hörümçəyin xarici quruluş
xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirin.
Onun sxematik şəklini çəkib, üzərində
baş-döşü, qarıncığı, xeliserləri,
pedipalpları, yerimə ayaqlarını qeyd
edin.
· Xaçlı
hörümçək və çay xərçənginin
oxşar və fərqli cəhətləri hansılardır?
Hörümçəkkimilərin əksəriyyəti quru mühitdə yaşayır. 70 mindən
artıq növü var. Hörümçəkkimilərdə bığcıqlar olmur. Hörümçəkkimilərin
tipik nümayəndəsi
xaçlı hörümçəkdir.
Çay xərçənginin saplaq üzərində yerləşən fasetli gözləri müxtəlif istiqamətlərə
baxmağa imkan verir.
Çoxalması və inkişafı. Xərçənglər ayrıcinsli heyvanlardır. Dişilərdə cüt yu-
murtalıq, erkəklərdə isə cüt toxumluq olur. Mayalanmış yumurtadan kiçik xər-
çənglər çıxır.