Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Quyruq
pәri
Şәklini 
dәyişmiş 
qarıncıq 
ayaqları
Quyruq 
uzgәci
3
3
87
86
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ / 
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
37. Buğumayaqlılar tipi. 
Xərçəngkimilər sinfi 
Diaqramdan göründüyü 
kimi, heyvanlar 
aləmində buğumayaq-
lılar tipi növünə görə 
daha çoxsaylıdır. 
Onların müxtəlif həyat 
şəraitində yaşayan 1,5 
milyona yaxın növü var. 
· Buğumayaqlılar hansı xüsusiyyətlərə malikdir? 
· Buğumayaqlıların müxtəlifliyini necə izah etmək olar?
İşin  məqsədi:  Çay  xərçənginin  quruluş  xüsusiyyətlərini  və  su  mühitində 
yaşamağa uyğunlaşmalarını öyrənmək.
Təchizat: Çay xərçəngi və ya onun şəkilli tabloları. 
İşin  gedişi:  1.  Çay  xərçənginə  və  ya  şəkillərinə  baxın.  Bədənin  baş-döş  və 
qarıncıq hissələrini müəyyən edin. Gözləri, bığcıqları tapın və saylarını dəqiq-
ləşdirməyə çalışın. 2. Bədənin xitin örtüyünü nəzərdən keçirin.                  
  3.  Ətrafların  quruluşuna,  yerləşməsinə,  quyruq  üzgəcinə  diqqət  yetirin. 
Onların sayını müəyyən edin. 
· Çay  xərçənginin  quruluş  xüsusiyyətləri  və  onun  su  mühitində  yaşamağa 
uyğunlaşması barədə nəticə çıxarın. 
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Çay xərçənginin xarici quruluşu
Buğumayaqlılar tipinin ümumi əlamətləri. 
malikdir. Onların əksər   nümayəndələrinin bədəni və ətrafları ayrı-ayrı 
buğumlara  bölünmüşdür.  Buğumayaqlıların  hamısında  bədən  xitin-
ləşmiş sərt örtüklə örtülmüşdür. Sinir sistemləri həlqəvi qurdlardakına 
İkitərəfli simmetriyaya 
Buğumayaqlılar
Göbələklər
Bitkilər
İbtidai heyvanlar
Qurdlar
Molyusklar
Xordalılar
oxşardır.  Buğumayaqlılar  tipinin  xərçəngki-
milər, hörümçəkkimilər və həşəratlar   kimi 3 
əsas sinifləri var. 
Xərçəngkimilər sinfi. 20 mindən artıq nö-
vü  var.  Nümayəndələrindən  biri  çay  xərçən-
gidir. Onun bədəni baş-döş və qarıncıqdan iba-
rətdir. Bədəninin xitin örtüyü möhkəm və yün-
gül olub, xarici skelet vəzifəsini yerinə yetirir. 
Xarici skeletə daxildən eninə zolaqlı əzələ topa-
ları birləşir. Böyümə zamanı vaxtaşırı qabığını 
dəyişir.  Başında  bir  cüt  uzun  və  bir  cüt  qısa 
bığcıqlar    olur.  Xərçənglərin  çoxlu  kiçik  gözcükdən  –  fasetlərdən  təşkil 
olunmuş mürəkkəb gözləri var. Başın alt hissəsində bir cüt üst çənə, iki cüt 
alt çənə və üç cüt çənə-ayaqlardan ibarət ağız aparatı yerləşir. 
Çay xərçənginin döş hissəsində 5 cüt buğumlu yerimə ayaqları olur. 
Bunların birinci cütündə qidanın tutulmasında, hücum və müdafiədə işti-
rak edən iri qısqaclar olur. Buğumlu qarıncıqda ikişaxəli qarıncıq ayaq-
ları və quyruq üzgəci yerləşir.
Çay xərçənginin xarci quruluşu
Çay xərçəngi
Həzm sistemi. Çay xərçəngi  hərşeyye-
yən  heyvandır.  Onun  mədəsi  iki  his-
sədən – üyüdücü və süzücü şöbələrdən 
təşkil  olunmuşdur.  Üyüdücü  şöbədə 
yerləşən  xitin  dişciklərlə  qida  xırda-
lanır,  süzücü  şöbədə  olan  tükcüklərə 
malik  iki  lövhəciyin  köməyi  ilə 
süzülür.  Həzm  sistemində  olan  həzm 
vəzisi  qidanın  həzmində  və  sorul-
masında iştirak edir. Həzm olunmayan 
qalıqlar quyruq pərinin ortasında  olan 
anal dəliklə xarici mühitə çıxarılır. 
Tənəffüs  sistemi.  Çay  xərçəngində 
baş-döşün  yan  hissəsində,  yerimə 
ayaqlarının  dibində  dəri  törəmələri 
olan  qəlsəmələr  yerləşir.  Suda  həll  ol-
muş  oksigen  qəlsəmələrin  nazik  di-
varından qana sorulur, karbon qazı isə 
əksinə, bədəndən  xaric olur.
Qan-damar  sistemi.  Açıq  tipli  qan-
damar  sisteminə  malikdir.  Bu  sistem 
kisəşəkilli ürəkdən və ondan çıxan qan 
damarlarından  ibarətdir.  Qan  arteri-
yalarla bədənə vurulur, qida maddələ-
rini  və  oksigeni  bədən  hüceyrələrinə 
verdikdən sonra venoz qana çevrilir və 
qəlsəmələrə  gətirilir.  Oksigenlə  zən-
ginləşmiş  qan  ürək  üzərindəki  üç  cüt 
dəlikdən ürəyə daxil olur.
İfrazat  sistemi.  İfrazatda  başda  yer-
ləşən  və  axarları  bığcıqların  dibinə 
açılan bir cüt yaşıl vəzilər iştirak edir.
Sinir sistemi. Udlaqüstü və udlaqaltı 
sinir düyünü, udlaqətrafı sinir həlqə-
si,  qarın  sinir  zəncirindən  və  bun-
lardan çıxan sinirlərdən  ibarətdir. 
Hiss  orqanları.  Xərçəngdə  qısa  bığ-
cıqlar qoxubilmə, uzun bığcıqlar isə la-
misə funksiyasını həyata keçirir. Qısa 
bığcıqların dibində yerləşən kirəc daş-
cıqlara  malik  çökəkliklər  var.  Onlar 
müvazinət funksiyasını yerinə yetirir.
 
Çәnә-ayaq 
Çәnәlәr
Baş-doş 
Qarıncıq
Qısqac
Göz 
Uzun bığcıqlar
Qısa 
bığcıqlar
Qarıncıq ayaqları
Döş ayaqları
Qan-damar, tənəffüs və ifrazat  sistemi
Həzm, sinir və cinsiyyət sistemi
Həzm vəzisi
Bağırsaq
Udlaqüstü sinir düyünü
Ağız
Qarın sinir 
zәnciri
Udlaqaltı sinir düyünü
Mədənin
 süzücü  şöbəsi
Mədənin üyüdücü şöbəsi
Qәlsәmәlәr
Yaşıl vәzilәr 
Bel arteriyası
Ürәk
Qarın arteriyası
Cinsiyyәt 
vәzisi

---

Xeliser
Baş-döş
Qarıncıq
Pedipalp
Yerimə 
ayaqları
3
3
89
88
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Xərçəngkimilərin  müxtəlifliyi.  Xər-
çəngkimilər  ibtidai  və  ali  xərçəngkimilərə 
bölünür. 
Ali  xərçənglərə  (onayaqlılara)  çay  xər-
çəngləri, krevetkalar, yengəclər aiddir. Xər-
çəngkimilərin  bəziləri,  məsələn,  məryəm-
qurdu quru həyat tərzi keçirir.
İbtidai  xərçəngkimilərə  şaxəbığcıqlı, 
kürəkayaqlı və artemiya xərçəngləri aiddir. 
Düzgün cavabı seçin: 
 
 
 
 
 
1. Çay xərçəngi ağciyərlərlə/qəlsəmələrlə tənəffüs edir. 2. Bü-
tün buğumayaqlıların xarici skeleti sümükdən/xitindən ibarətdir. 3. Çay xərçən-
ginın  başında  iki  cüt/bir  cüt  bığcıq  olur. 4.  Xərçənglər  bitkiyeyən/hərşeyyeyən 
canlılardır. 5. Xərçəngkimilərin qan-damar sistemi açıqdır /qapalıdır.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1.  Çay  xərçənginə  aid  olan  xüsusiyyətləri  qeyd  edin: 
1. 
.
Bədəni  baş-döş  və 
qarıncıqdan  ibarətdir;  2.  Daxili  skeleti  var;  3.  Başda  uzun  və  qısa  bığcıqlar 
yerləşir; 4. Bədən çanaqla örtülmüşdür; 5. Başda bir cüt sadə göz olur; 6. Saplaq 
üzərində hərəkətli gözlər yerləşir; 7. Beş cüt yerimə ayaqları olur; 8. Bədən baş, 
döş və qarıncıqdan ibarətdir; 9. Dəri-əzələ kisəsi var
2.  Suallara  cavab  verin:
  a)  Kolleksiya  üçün  qurudulmuş  xərçənglər  bədən 
formasını saxlayır. Bunu necə izah etmək olar? b) Çay xərçəngi inkişafının ilkin 
mərhələlərində vaxtaşırı qabıq dəyişir. Yetkin fərddə isə qabıqdəyişmə dayanır. 
Bu, nə üçün belədir? 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
38. 
Hörümçəkkimilər sinfi
Hörümçək torundan parça toxumağa hələ qədim zamanlardan cəhd edilmişdi. 
XVIII əsrin əvvəllərində belə hörümçək torundan toxunmuş parçadan əlcək və 
corablar  hazırlanırdı.  Bu  geyimlər  zərifliyi,  yüngüllüyü  və  eyni  zamanda 
möhkəmliyinə görə fərqlənirdi.
· Tor hörən hörümçək hansı xüsusiyyətlərə malikdir?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xaçlı hörümçəyin həyat fəaliyyəti  
Xaricdən  nazik  xitinlə  örtülmüş  bədən  baş-döş  və  iri  buğumsuz  qarıncıqdan 
ibarətdir. Baş-döş qarıncıqla qısa və nazik saplaqla birləşir. Baş hissədə 4 cüt 
sadə gözcük, bir cüt xeliser adlanan iti uclu çənə çıxıntısı və pedipalp (ayaq-
qolcuqlar) adlanan ikinci cüt ağız orqanı olur. Xeliserin əsasında bir cüt zəhər 
vəziləri yerləşir. Xeliser, əsasən, hücumda, qidanın tutulmasında və müdafiədə 
iştirak  edir.  Hörümçək  pedipalpların  köməyi  ilə  qidanı  araşdırır.  Qarıncığın 
sonunda 3 cüt tor ziyilciyi var. Tor vəzilərinin ifraz etdiyi maye havada quru-
yaraq hörümçək saplarını əmələ gətirir. Hörümçək arxa ayaqlarındakı caynaq-
ların köməyi ilə onları birləşdirərək tutucu tor qurur.
Krevetka
Məryəmqurdu
Yengəclər
Dəniz qozası
İbtidai xərçəngkimilər
Ali xərçəngkimilər
Xaçlı hörümçəyin xarici quruluş 
xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirin. 
Onun sxematik şəklini çəkib, üzərində 
baş-döşü, qarıncığı, xeliserləri, 
pedipalpları, yerimə ayaqlarını qeyd 
edin.
· Xaçlı hörümçək və çay xərçənginin  
oxşar və fərqli cəhətləri hansılardır?
Hörümçəkkimilərin  əksəriyyəti  quru  mühitdə  yaşayır.  70  mindən 
artıq növü var. Hörümçəkkimilərdə bığcıqlar olmur. Hörümçəkkimilərin 
tipik nümayəndəsi xaçlı hörümçəkdir. 
Çay xərçənginin saplaq üzərində yerləşən fasetli gözləri müxtəlif istiqamətlərə 
baxmağa imkan verir.
Çoxalması  və  inkişafı.  Xərçənglər  ayrıcinsli  heyvanlardır.  Dişilərdə  cüt  yu-
murtalıq, erkəklərdə isə  cüt toxumluq olur. Mayalanmış yumurtadan kiçik xər-
çənglər çıxır. 

---