Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

40 
 
və  Qərbi  Gürcüstanın  mağara  tipli  düşərgələrində  1916-1917-ci  illərdə 
S.Krukovski tərəfindən aşkar edilən Kvadjila-Klde mağarası da aiddir. 
Dmanisi.  Dmanisi  paleolit  düşərgəsi  Tbilisi  şəhərindən  90  km  aralı 
olub  Çavaxeti  dağlarında  yerləşir.  Abidədə  1980-cı  ildən  etibarən  arxeoloji 
qazıntı  işləri  aparılmışdır.  Mağarada  1991-2002-ci  illər  ərzində  aparılmış 
qazıntı  işləri  zamanı  dörd  metrlik  çöküntü  qalıqları  üzə  çıxarılmış,  daş 
məmulatları,  paleoantropoloji  tapıntıları  qeydə  alınmışdır.  Abidədə  aparılan 
kompleks arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində 6 təbəqə qeydə alınmışdır. Beşinci 
təbəqədən qədim insana məxsus paleoantropoloji tapıntılar əldə olunmuşdur. 
Tədqiqi  göstərir  ki,  Dmanisidən  tapılan  insan  sümükləri  Şərqi  Afrikanın 
(Yava-Pitikanrop) qədim insan tapıntıları ilə yaxın analogiya təşkil edir və bu 
tapıntılar Homo habilisdən (kamil insan)  - Homo erektusa (dik gəzən insan) 
keçid  mərhələsinə  aid  olunur.  Dmanisi  düşərgəsindən  aşkar  olunmuş  qədim 
insan  qalıqları  şərti  olaraq  Homo  Dmanisi  adlandırılmışdır.  Mağaradan 
qədim insanlara aid dörd kəllə və dörd çənə qalığı aşkar edilmişdir. Dmanisi 
rayonunda  aparılan  kompleks  elmi  tədqiqatlar  zamanı  burada  qədim 
insanların 1,7-1,8 mln il bundan əvvəl məskunlaşması müəyyən edilmişdir. 
Düşərgədə  qazıntı  işləri  arxeoloq  D.Lordkiparidzenin  rəhbərliyi  ilə 
aparılmışdır.  Aparılan  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  II,  III  və  V  təbəqədən 
zəngin  arxeoloji  materiallar  tapılmışdır.  Maddi-mədəniyyət  qalıqları 
içərisində  əsas  yeri  çay  daşlarından hazırlanmış kobud  çapma  alətləri təşkil 
edir. 
Kudaro  mağara düşərgələri Böyük Qafqaz dağları ərazisində Cənubi 
Osetiyanın  Cav  rayonunda,  Adcori  çayının  sol  sahilində  yerləşir.  Mağara 
dəniz  səviyyəsindən  1600  metr  yüksəklikdədir.  Kudaro  I  mağarasının 
çöküntülərində  altı  mədəni  təbəqə  qeydə  alınmışdır.  Abidənin  ilk  təbəqəsi 
Aşel  dövrünə  aiddir.  Abidənin  V-VI  təbəqələrindən  Aşel  dövrünə  aid  olan 
maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Düşərgənin əmək alətləri kobud əl 
çapacaqları və qaşovlardan ibarətdir. 
Kudaro III mağara düşərgəsi Kudaro I düşərgəsinin yaxınlığında olub, 
7  mədəni  təbəqədən  ibarətdir.  Abidənin  II  təbəqəsi  mezolit,  III-IV  təbəqəsi 
Mustye, V-VI təbəqəsi isə Aşel dövrünə aid edilmişdir. 
Abidədə  1955-1990-cı  illər  arasında  V.P.Lyubinin  rəhbərliyi  ilə 
qazıntı işləri aparılmışdır. 
Qafqazın paleolit düşərgələrindən biri də Tsona mağarasıdır. Mağara 
Cənubi  Osetiya  ərazisində  olub,  Kudaro  mağara  düşərgəsindən  5-6  km 
cənubda  dəniz  səviyyəsindən  2100  metr  yüksəklikdə  yerləşir.  Mağarada 
qazıntı  işləri  1958-69-cu  illər  arası  A.N.Kalandadzenin  rəhbərliyi  altında 
aparılmışdır. 1977-ci ildə isə bu abidədə qazıntı işlərinə D.M.Tuşabramişvili 
rəhbərlik  etmişdir.  Düşərgənin  III-IV-V  təbəqələrindən  Mustye,  VI-VII 
təbəqələrindən  isə  Aşel  dövrünə  aid  maddi-mədəniyyət  qalıqları  aşkar 

---

41 
 
olunmuşdur.  Tsona  mağara  düşərgəsinin  çöküntü  qalıqlarının  ümumi 
qalınlığı  16  m-ə  bərabərdir.  Abidədən  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  daş 
məmulatları  və  fauna  qalıqları  əldə  edilmişdir.  Əmək  alətləri  içərisində  əl 
çapacaqları və kobud çapma alətləri çoxluq təşkil edir. 
Qafqazın  üst  paleolit  dövrü  düşərgələrindən  biri  də  Axiştır 
mağarasıdır. Mağara Qara dənizin sahilində Soçi şəhərindən 15 km cənubda 
Mizimti  çayının  sol  sahilində  dəniz  səviyyəsindən  300  m  yüksəklikdə 
yerləşir.  Mağara  ilk  dəfə  1936-cı  ildə  M.Z.Paniçkina  tərəfindən  qeydə 
alınmışdır.  Abidədə  1937-1938-ci  illərdə  S.N.Zamyatnin  rəhbərliyi  altında 
qazıntı  işləri  aparılmışdır.  Mağarada  çöküntünün  ümumi  qalınlığı  6  m-dir. 
Abidənin çöküntülərində 7 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. III təbəqədən üst 
paleolit,  aşağı  təbəqədən  isə  Mustye  mədəniyyətinə  aid  maddi  mədəniyyət 
qalıqları  aşkar  edilmişdir.  Sonrakı  dövrlərin  qazıntıları  bu  abidədə  daha  2 
təbəqə  -  mezolit  və  eneolit  dövrü  təbəqələrini  üzə  çıxarmışdır.  Abidədən  6 
minə  yaxın  fauna  qalıqları,  4  minə  yaxın  daş  məmulatı  aşkar  olunmuşdur. 
Əldə olunan fauna qalıqlarının 90%-dən çoxunu mağara ayılarının sümükləri 
təşkil  edir.  Düşərgənin  daş  məmulatlarının  əksəriyyəti  çaxmaq  daşından 
hazırlanmış alətlərdən ibarətdir. 
Kep-Boğaz  (və  yaxud  Apianca  mağarası)  Abxaziyanın  Gülripş 
bölgəsinin  Çebelda  kəndindən  5  km  cənubda,  dəniz  səviyyəsindən  450  m 
hündürlükdə Kodora çayının sağ sahilində və Apianca dağının şərq ətəklərinə 
yaxınlıqda  yerləşir.  Mağara  276  m
2
-lik  bir  sahəyə  malikdir.  Abidə  1940-cı 
ildə  L.N.Solovyov  tərəfindən  aşkar  edilmişdi.  Mağaranın  aşağı  qatlarından 
tapılan  ayrı-ayrı  əmək  alətləri  mustye  dövrünə  aid  edilir.  Mağaranın 
araşdırılması  müasir  dövrümüzə  qədər  davam  edir.  Bununla  belə,  elmi 
nəşrlərdə  mağaradan  üst  paleolit  dövrünə  aid  xarakterik  əmək  alətlərinin 
tapılması haqqında məlumatlar mövcuddur. 
Daş dövründə, həmçinin indiki insan irqlərinin, demək olar ki, hamısı 
formalaşmış  və  inkişaf  etmişdir.  Yer  kürəsinin  insan  tərəfindən  intensiv 
mənimsənilməsi prosesi də məhz bu dövrə təsadüf edir. Daş dövründə bir sıra 
böyük  ixtiralar  edilmişdir  ki,  bu  ixtiralar  insan  cəmiyyətinin  sonrakı 
inkişafına  əsaslı  təsir  göstərmişdir.  Həmin  ixtiraların  sırasına  odun  əldə 
olunması  və  onunla  davranış  üsulu,  geyimin  kəşf  edilməsi  və  evlərin 
tikilməsinin öyrənilməsi, balıqçılıq, ovçuluq və əmək alətlərinin, o cümlədən 
də, oxun ixtirası aid edilir. Daş dövrünün sonlarında insanlar artıq qab-qacaq 
hazırlamağı,  parça  istehsal  etməyi  öyrənmişdilər.  Həmçinin,  bu  dövrdə 
müxtəlif  materiallar  -  daş,  sümük,  ağac,  müxtəlif  heyvan,  bitkilərin  xeyirli 
cəhətləri  haqqında  məlumatların  toplanması  da  az  əhəmiyyət  daşımırdı. 
Nəhayət, daş dövrünün sonunda insan tarixinin ən böyük inqilablarından biri 
baş  verdi.  İnsan  artıq  əkinçilik  və  maldarlığı  mənimsəməklə  insehsal 
təsərrüfatına  keçdi.  Daş  dövrünün  -  insan  tarixinin  bu  özülünün  əhəmiyyəti 

---