Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

42 
 
müqayisə olunmaz dərəcədə böyükdür. O qədər böyük və əvəzolunmazdır ki, 
onsuz insan cəmiyyətinin sonrakı tarixi təsəvvür olunmazdır. 
Beləliklə,  Qafqazın  daş  dövrü  abidələrinin  bir-birindən  bəzi 
parametrlərə  görə  kəskin  fərqlənməsi  üst  paleolitin  sonlarında  artıq  nəzərə 
çarpır. Ehtimal etmək olar ki, məhz bu zamandan etibarən hər bir mədəniyyət 
müstəqil olaraq inkişaf etməyə başlamışdır. Şimali Qafqazla Cənubi Qafqaz 
arasında müəyyən fərqli cəhətlər meydana gəlmişdir. Qafqaz sıra dağları bu 
əraziləri  2  hissəyə  bölmüşdür.  Qafqazın  Qara  dəniz  sahillərində  və  Şimali 
Qafqazda  ayrı-ayrı  insan  qruplarının  miqrasiyası  və  mədəni  əlaqələri 
arxeoloji abidələrdə də öz əksini tapmaqdadır. 
Üstpaleolit  dövründə  Qafqaz  dağlarının  ətəklərində  yaşamağa 
başlayan  insanların  əsasən  ovçuluqla  məşğul  olmaqlarını  aşkar  edilən 
osteoloji  qalıqların  analizi  nəticələrində  də  sübut  olunmuşdur.  Bu  dövrdə 
şərait  və  məkan  imkanı  daxilində  ovçuluq  və  yığıcılıq  xüsusi  məşğuliyyətə 
çevrilir. 
Aşkar  edilən  mədəniyyətlərin  lokal  xüsusiyyətlərinə  əsaslanaraq,  bir 
çox  alimlər  üst  paleolitdə  qəbilə-tayfa  münasibətlərini  bərpa  etməyə  cəhd 
etmişlər. Ehtimal etmək olar ki, etnik və yaxud tarixi-mədəni insan qrupları 
zaman getdikcə tayfalarda birləşmişlər. 
İnsan  cəmiyyətinin  paleolit  dövrü  bir  neçə  xronoloji  mərhələlərə 
bölünür  -  alt,  yaxud  erkən  paleolit  2  mln  ildən-100  min  ilə  qədər;  orta 
paleolit-100 min ildən-40 min ilə qədər; üst yaxud son paleolit 40 min ildən-
12 min ilə qədər. 
Cənubi  Qafqazda  Aşel  dövrünə  aid  olan  mağara  və  düşərgələrdə 
mədəni  təbəqənin  qalıqları  Şel  dövrü  ilə  müqayisədə  daha  geniş  ərazilərdə 
(əsasən  çay  kənarında)  təsadüf  olunur.  Əksər  hallarda  Aşel  dövrünə  aid 
tapıntılar  mədəni  təbəqənin  II  qatında  yerləşir.  1934-1936-cı  illərdə 
S.N.Zamyatnin Qafqazın Qara dəniz sahillərində, Abxaziyada, konkret olaraq 
Suxumi yaxınlığında Yaştux dağ yamacında bu tip materiallar aşkar etmişdir. 
Abxaziyanın  Aşel  dövrünə  aid  tapıntıları  (klekton),  çay  sahilində  ayrı-ayrı 
təbəqələrdə aşkar  edilmişdir.  Bu  tapıntılar nəticəsində  aydın  olur  ki,  80-100 
m-lik  çay  terrasında  aşkar  edilən  Aşel  dövrü  əmək  alətləri  30-40  m 
hündürlükdə  olan  Mustye  tipinə  də  aiddir.  Abxaziyanın  Aşel  dövrü  əmək 
alətləri  içərisində  kobud,  iri  çaxmaq  daşından  hazırlanmış  alətlər  və  diskə 
bənzər  nukleuslara  da  təsadüf  olunmuşdur.  Aşkar  edilmə  şəraitinə  görə 
Abxaziyanın  bu  dövr  maddi  mədəniyyət  qalıqları  Qərbi  Azərbaycandan 
(indiki  Ermənistan) tapılan  analoji  əşyalarla  eynilik  təşkil  edir.  O  cümlədən, 
1933-cü  ildə  ixtisasca  geoloq  olan  A.P.Demexin  Arzni  çayının  qurumuş 
hissəsində  apardığı  tədqiqat  zamanı  dəvə  gözündən  hazırlanmış  əmək  aləti 
aşkar etmişdir. 1946-cı ildə Qoqutlu dağının cənub-qərbində də bu cür Aşel 
tipli əmək alətləri aşkar edilmişdir. 

---

43 
 
4. Qafqazın mezolit və neolit dövrü arxeoloji abidələri 
 
Mezolit  dövrünün  başlanğıcı  paleolitlə  müqayisədə  daha  əlverişli 
iqlim şəraitinə malik olan qolosen-müasir geoloji mərhələsi ilə üst-üstə düşür. 
Bu  zaman  daş  dövrünün  minilliklər  boyu  ovçuluq  və  ilkin  ənənələrə 
əsaslanan  mədəniyyəti  yeni  bir  mədəniyyətlə  əvəz  olunur.  Mezolit  üçün 
xarakterik  cəhət  mənimsəmə  təsərrüfatından  istehsal  təsərrüfatına  keçidin 
əsasının qoyulmasıdır. Paleolit insanından fərqli olaraq mezolit dövrü insanı 
ətraf  təbii  resurslardan  faydalanırdı.  Bu  dövrdə  balıq  ovunun  təkmilləşməsi 
müşahidə  olunur.  İnsan  ilk  dəfə  olaraq  ilkin  materialın  ölçülərindən  asılı 
olmayan  yeni  və  daha  böyük  həcmli  alətlər  hazırlamağı  öyrənir.  Bu  dövrdə 
mikrolitlər  meydana  gəlir.  Bunlar  həndəsi  formalı  (üçbucaq,  trapes  şəkilli) 
bıçaqlar idilər. Mezolitdə, həmçinin heyvanların əhliləşdirilməsinə başlanılır 
və bitkilərin ilkin seleksiyası öyrənilir. 
İlk mezolit abidələri 1887-ci ildə fransız alimi E.Pet tərəfindən Maz-d-
Azil  mağarasından  aşkar  edilmişdi.  Qafqazda  isə  yerli  paleolit  mədəniyyəti 
əsasında mezolit mədəniyyəti formalaşmışdı. Bunu Azərbaycan  ərazisindəki 
Damcılı 
düşərgəsinin,  Qobustan  abidəsinin,  Dağıstan  ərazisindəki 
çoxtəbəqəli Çox yaşayış məskəninin, Soçidəki Asin mağarasının, Osetiyadakı 
birtəbəqəli  Şau-Leqet  düşərgəsinin  tədqiqatları zamanı  əldə olunmuş dəlillər 
sübut edir. Mezolit dövrü abidələri bir-birindən əhatə etdiyi inventarın həcmi 
ilə fərqlənir. 
Mezolit  dövrünün  başlanğıcı  qolotsen  dövrü  ilə  eyni  vaxtda,  yəni 
iqlim  şəraitinin  dəyişməsi  və  böyük  buz  laylarının  əriməyə  başlaması 
zamanına təsadüf edir. 
Mezolit  dövrü  XII-VIII  minillikləri  əhatə  edir.  Arxeoloji  tədqiqatlar 
nəticəsində Azərbaycan ərazisində mezolit dövrünə aid Damcılı və Qobustan 
abidələri aşkar olunmuşdur. Damcılıdan tapılmış əmək alətləri arasında kiçik, 
həndəsi  formalı  bıçaqlar,  bizlər,  kəsici,  deşici  alətlər  xüsusi  maraq  doğurur. 
Ən müxtəlif və çoxsaylı tapıntılar Qobustandan, daha dəqiq desək, Kiçikdaş, 
Böyükdaş  və  Cıngırdağdan  tapılmışdır.  Qazıntılar  İ.Cəfərzadənin  rəhbərliyi 
ilə 1940-1965-ci illərdə aparılmış, 55 min maddi-mədəniyyət qalığı və 6 min 
qayaüstü  rəsm  toplanmışdır.  Sonradan  qazıntı  işləri  C.Rüstəmov  və 
F.Muradova  tərəfindən  davam  etdirilmişdir.  Həmçinin  Qobustanda  aparılan 
qazıntılar zamanı mezolit dövrünə aid qəbir abidəsi də aşkarlanmışdır. Firuz 
adlandırılan düşərgədən tapılan qəbirdə 12 nəfər insan dəfn olunmuşdur. 
Mezolit  dövrünə  aid  olan  abidələr  Qafqazın  digər  ərazilərində  də 
araşdırılmışdır. Misal üçün, B.A.Kuftin tərəfindən Trialetidə Barmaqsız dərə 
ərazisində Mezolit dövrünün mağara düşərgəsi aşkar edilmişdir. 
Mikrolit  tipli  əmək  alətləri  ilə  zəngin  olan  digər  bir  abidə  Qərbi 
Gürcüstanda,  Zuqdidi  şəhərinin  şimal-şərqində  Odişi  kəndi  yaxınlığında 

---