59
Qafqazdan cənubda çox sayda xış nümunələri aşkar edilmişdir.
Abxaziyanın Oçamir adlı erkən tunc dövrünə aid olan yaşayış yerində də bu
tip xış nümunələrinə təsadüf olunur.
Ümumiyyətlə, daşdan hazırlanan belə xışlar forma etibarilə Yaxın
Şərq ərazisində öyrənilən bəzi abidələrdən, o cümlədən IV minilliyə aid olan
Şimali Mesopotamiyadan (e.ə.VI-IV minillik) da məlumdur (Xassun, Xalaf
mədəniyyətləri misal çəkmək olar).
Analoji tapıntılara əsasən bu tipli əmək alətlərinin Qafqaza Şərqi
Anadolu və Eorox su hövzəsi yolu ilə Ön Asiyadan daxil olması ehtimal
olunur.
Qafqazın qərb hissəsinin mədəni-tarixi inkişafının digər ərazilərdən
fərqli olmasını Azərbaycandan şimalda aşkar edilən abidələr də sübut edir.
Xüsusilə, Soçi-Adler ərazisindən aşkar edilən Axştır I-V, Smeretiya limanı,
Moldova və digər abidələrdən aşkar edilən maddi mədəniyyət qalıqları
Abxaziyadan tapılan eneolit dövrünə aid materiallardan fərqlənmir.
Beləliklə, Qafqazın Qara dəniz sahilləri ərazisində öyrənilən dövrdə,
neolit dövründə olduğu kimi, özünəməxsus mədəniyyət inkişaf etmişdir.
Bu mədəniyyətlər Cənubi Qafqazın erkən əkinçilik mədəniyyəti
abidələrindən fərqli idi. Bu mədəniyyət Odişi, Kistrik və Aşağı Şilovka kimi
yerli neolit mədəniyyətləri, erkən tunc dövrünə aid Oçamçiri yaşayış yeri,
Voronsov mağarası və digər abidələri arasında müəyyən xronoloji çərçivəyə
daxildir (e.ə.IV-III minilliyin əvvəlləri). Bu tarix aparılan radiokarbon
analizlərin nəticəsi ilə dəqiqləşir, yəni Macar yaşayış yeri üçün bu çərçivə
3810±90 ili əhatə edir.
Şimali Qafqazın qədim dövrə aid arxeoloji abidələri çox az
öyrənilmişdir. Bunlardan Aqubekov yaşayış yerinin, Nalçik nekropolunun
(Kobarin-bolqarda yerləşir) adını çəkmək mümkündür. Aqubekov yaşayış
yeri eneolit dövrünə aiddir. Abidə Nalçik şəhəri yaxınlığında yerləşir.
Abidənin mədəni təbəqəsinin qalınlığı 0,4-0,6 m olaraq, əsasən saxsı
nümunələrindən, çaxmaqdaşından hazırlanan əmək alətlərindən, qamışdan
toxunma evlərin qalıqlarından ibarətdir.
Ümumilikdə, abidədən aşkar edilən əmək alətləri digər Cənubi Qafqaz
abidələrinin tapıntılarından fərqlənmir. Belə ki, eyni funksiyalı əmək alətləri
Dağıstandan, daha dəqiq ifadə etsək, Qinçi yaşayış yerindən də aşkar
edilmişdir.
Bu oxşarlıq yerli oturaq əhalinin əlaqələrini bir daha sübut edir.
Beləliklə, Aqubekov yaşayış yerindən 1000-dən artıq saxsı nümunələri
tapılmışdı. Bu qablar keyfiyyətsiz gildən hazırlanmış, rəng çalarları isə sarı
və qırmızı olaraq bozarmış vəziyyətdə aşkar edilmişlər. Saxsı nümunələri bir
çox əlamətlərinə görə cənub-şərqi Qafqaz və Qara dəniz sahillərindəki
abidələrinin materiallarından fərqlənir. Bu isə, öz növbəsində, Mərkəzi
60
Qafqaz abidələrin lokal xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu fərqi abidədən
tapılmış gil antropomorf heykəlcik də sübut edir. Tapıntı Cənubi Qafqazın
erkən əkinçiliklə məşğul olan abidələrindən aşkar edilən heykəlciklərdən
fərqlidir.
Bu fərqlilik yerli əhalinin dini dünyagörüşündə, dəfn adətində və
bütövlükdə qəbir abidələrində də özünü göstərmişdir.
Cənubi Qafqazın eneolit dövrü mədəniyyəti aşkar edilmiş və tədqiq
olunmuş abidələr və arxeoloji materialla həmin dövrün insan cəmiyyətinin
inkişaf tarixində necə vacib bir rol oynadığını göstərir. Bu abidələrlə Ön
Asiyanın eyni dövrə aid abidələri arasında çox böyük oxşarlıqlar olmasına
baxmayaraq bir çox özünəməxsus özəlliklər də müşahidə edilir ki, bu da
Cənubi Qafqaz eneolit mədəniyyətinin müstəqil inkişafını sübut edir.
Sonda qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bəhs edilən dövrdə Qara dəniz
ətrafında olduğu kimi Şimali Qafqaz bölgəsi arxeoloji mədəniyyətlər
baxımından Cənubi Qafqazdan geridə qalırdı. Bu ona dəlalət edir ki, dəmir
dövrünün astanasında Qafqazın ayrı-ayrı bölgələri müxtəlif mədəni inkişaf
mərhələsində olmuşdur. Sözsüz ki, Qafqaz və Dağıstanın eneolit dövrünün
çiçəklənməsində sosial-iqtisadi faktorlar aparıcı rol oynamışdır. Məhz
əkinçilik və maldarlığın inkişafı bu ərazidə məskunlaşmış tayfaların öz
aralarında və Ön Asiya qonşuları ilə sıx əlaqələrin yaranmasına gətirib
çıxarmışdı. Bu səbəblə də, Qafqazda erkən əkinçilik mədəniyyətlərinin güclü
inkişafına təkan verilmişdi.
Cənubi Osetiyanın Böyük Liaxvi çayının aşağı axarının yaxınlığında
aşkar edilən yaşayış yeri və qəbir yerləri, mütəxəssislərin fikrincə, Kür-Araz
mədəniyyətinə anaoloji abidə olaraq, eneolit dövrünə aiddir. Buradan aşkar
edilən əsas maddi mədəniyyət qalıqları arasında saxsı nümunələri üstünlük
təşkil edir. Bu cür saxsı qab fraqmentləri eyni bir texnika ilə hazırlanmışlar.
Saxsıların üzəri qara rənglə, üç tərəfi qırmızımtıl rənglə örtülərək, zəif
temperaturda bişirilmişdir.
Qafqazın Kulbakebi və Nasarqora adlı təpələrindən aşkar edilmiş və
bərpa edilmiş saxsılardan istifadə olunmuşdur. Nasarqoradan tapılan bəzi qab
nümunələrinin üzərində relyefli bəzəklər vardır. Bu cür tapıntıların əsasən
Gürcüstandan və Cənubi Qafqazın digər yerlərindən aşkar edilən saxsı
nümunələrinin yaxın oxşarlığı olsa da, bəzi fərqli elementləri də vardır. O
cümlədən, Şida-Kartlien (Kulba-kebi, Zqudriskverda, Nasarqora, Urbnisi,
Kvasxeledi və s.) tapılan saxsıların üzəri hamar və bəzəksizdir, baxmayaraq
ki, Trialetidən, Kiketidən, o cümlədən Qərbi Azərbaycandan (İndiki
Ermənistandan) eyni dövrə aid olan saxsıdan çox rəngarəng və zəngin bir
şəkildə bəzədilmişdir.
Qafqazın bu ərazisində ilk dəfə eneolit dövrü arxeoloji abidəsi
S.İ.Nadimaşvili tərəfindən aşkar edilmişdi. O, 1949-cu ildə Böyük Liaxvi
Dostları ilə paylaş: |