Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

64 
 
Ağdam  yaxınlığında  yerləşən  Üzərliktəpə  qədim  yaşayış 
məskənində  Örənqala  ekspedisiyası  tərəfindən  aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar 
(1954-1956)  nəticəsində  orta  tunc  dövrünə  aid  çoxsayda  monoxrom  naxışlı 
qab qırıqları əldə edilmişdir. Bu ekspedisiya tərəfindən Mil düzündə aparılan 
kəşfiyyat  işləri  nəticəsində  Göytəpə,  Rəsultəpə,  Nərgiztəpə  və  Babalartəpə 
adlı qədim yaşayış məskənlərindən orta tunc dövrünə aid boyalı qab qırıqları 
aşkar edilmişdir. 
1970-1990-cı  illərdə  Naxçıvanda  aparılan  qazıntı  işləri  zamanı 
arxeoloq V.Əliyev tərəfindən Nəhəcir, Bulalıtəpə, Qarabağlar və digər qədim 
yaşayış  yerləri  qeydə  alınmış  və  bu  abidələrdən  maraqlı  materiallar 
toplanmışdır.  Bundan  başqa,  Q.İsmayılzadə  tərəfindən  Fizuli  rayonunda 
Günəştəpə,  Qaraköpəktəpə,  Kültəpə,  Xantəpə,  Uzuntəpə  və  s.  yaşayış 
məskənlərində də tədqiqat işləri aparılmış və bu dövrə aid maddi mədəniyyət 
qalıqları aşkar edilmişdir. 
Baba  Dərviş  -  Cənubi  Qafqaz  ərazisində,  konkret  olaraq 
Azərbaycanda  Kür-Araz  mədəniyyətindən  əvvəl  mövcud  olmuş  yaşayış 
məskənlərinin xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən və Naxçıvandakı Kültəpə 
abidəsindən  sonra  tunc  dövrünə  aid  zəngin  material  verən  arxeoloji  abidə 
Qazax  rayonunda  yerləşən  Baba  Dərviş  abidəsidir.  Burada  ilk  arxeoloji 
tədqiqatlar  1958-1962-ci  illərdə  AMEA-nın  Tarix  İnstitutu  tərəfindən  təşkil 
edilmiş  və  Qazax  arxeoloji  ekspedisiyası  tərəfindən  həyata  keçirilmişdir. 
Abidə  Ağstafa  çayının  sol  sahilində  yerləşir.  Aşkar  edilmiş  əsas  mədəni 
təbəqə Kür-Araz mədəniyyətinə aid olan maddi mədəniyyət qalıqları ilə çox 
zəngindir.  Bu  mədəni  təbəqənin  alt  qatında  dörd  qazma  aşkar  olunmuşdur. 
Bu  qazmaların  diametri  3-4  m,  dərinliyi  1m-dir.  Qazmalarda  aparılan 
qazıntılar zamanı maraqlı əmək alətləri və saxsı məmulatlar aşkar edilmişdir. 
Bunlar  əsasən  dəvəgözü,  çaxmaqdaşı  və  sümükdən  olan  əmək  alətləri  və 
arxaik, qədim saxsı qırıqlardan ibarətdir. Bu saxsı qablar qırmızı rəngdə olub 
sadə  formalıdırlar.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  analoji  saxsı  qablar  Qazaxın 
qədim  yaşayış  məskənlərindən,  o  cümlədən  Şomutəpə  və  Töyrətəpənin  alt 
təbəqələrindən  də  aşkar  edilmişdir.  Baba  Dərviş  yaşayış  məskəni  xarici 
görünüşünə  görə  Qafqazın  Şenqavit,  Kosi-Koter,  Kvaçxelebi,  Qayakənd, 
Vəlikənd kimi abidələri ilə oxşarlıq təşkil edir. 
Kiçik  Qafqazın  cənub-şərq  ətəklərindəki  erkən  tunc  dövrü  arxeoloji 
abidələri  əsasən,  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid  edilən  və  əkinçiliklə  məşğul 
olan tayfaların yaşayış məskənlərindən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu 
mədəniyyətin  yaşayış  məskənlərinin  ilkin  izləri  Azərbaycanın  müxtəlif 
bölgələrində qeydə alınmış və e.ə.VI-V minilliklərə aid edilmişdir. Odur ki, 
Qarabağ ərazisində Qafqazdan cənubda çox sayda xış nümunələri tapılmışdır. 
Abxaziyanın Oçamir adlı erkən tunc dövrünə aid olan yaşayış yerində də bu 
tip xış nümunələrinə təsadüf olunur. 

---

65 
 
Ümumiyyətlə,  daşdan  hazırlanan  belə  xışlar  forma  etibarilə  Yaxın 
Şərqin  ərazisində  öyrənilən  bəzi  abidələrdən,  o  cümlədən  IV  minilliyə  aid 
olan  Şimali  Mesopotamiyadan  da  məlumdur  (e.ə.VI-IV  minilliyə  aid  olan 
Xassun, Xalaf mədəniyyətlərini misal çəkmək olar). 
Analoji  tapıntılara  əsasən  bu  tipli  əmək  alətlərinin  Qafqaza  Şərqi 
Anadolu  və  Eorox  su  hövzəsi  yolu  ilə  Ön  Asiyadan  daxil  olması  ehtimal 
olunur. 
Qafqazın  qərb  hissəsinin  mədəni-tarixi  inkişafının  digər  ərazilərdən 
fərqli  olmasını  Azərbaycandan  şimalda  aşkar  edilən  abidələr  də  sübut  edir. 
Xüsusilə,  Soçi-Adler  ərazisindən  aşkar  edilən  Axştır  I-V,  İmeretiya  limanı, 
Moldova  və  digər  abidələrdən  aşkar  edilən  maddi  mədəniyyət  qalıqları 
Abxaziyadan tapılan eneolit dövrünə aid materiallardan fərqlənmir. 
Beləliklə,  Qafqazın  Qara  dəniz  sahilləri  ərazisində  öyrənilən  dövrdə, 
Neolit  dövründə  olduğu  kimi  özünəməxsus  mədəniyyət  inkişaf  etməkdə 
olmuşdur. 
Bu  mədəniyyətlər  Cənubi  Qafqazın  erkən  əkinçilik  mədəniyyəti 
abidələrindən fərqliydi. Bu mədəniyyət Odisi, Kistrik və Aşağı Şilovka kimi 
yerli  neolit  mədəniyyətləri,  erkən  tunc  dövrünə  aid  Oçamçiri  yaşayış  yeri, 
Voronsov mağarası və digər abidələri arasında müəyyən xronoloji çərçivəyə 
daxildir  (e.ə.  IV-III  minilliyin  əvvəlləri).  Bu  tarix  aparılan  radiokarbon 
analizlərin  nəticəsi  ilə  dəqiqləşir,  yəni  Macar  yaşayış  yeri  üçün  bu  çərçivə 
3810+90 ili əhatə edir. 
Şimali  Qafqazın  qədim  dövrə  aid  arxeoloji  abidələri  çox  az 
öyrənilmişdir.  Bunlardan  Aqubekov  yaşayış  yerinin,  Nalçik  nekropolunun 
(Kobarda-Bolqarda  yerləşir)  adını  çəkmək  mümkündür.  Aqubekov  yaşayış 
yeri  eneolit  dövrünə  aiddir,  Nalçik  şəhəri  yaxınlığında  yerləşir.  Abidənin 
mədəni təbəqəsinin qalınlığı 0,4-0,6 m olaraq,  əsasən saxsı nümunələrindən, 
çaxmaqdaşından  hazırlanan  əmək  alətlərindən,  qamışdan  toxunma  evlərin 
qalıqlarından ibarətdir. 
Ümumilikdə, abidədən aşkar edilən əmək alətləri digər Cənubi Qafqaz 
abidələrinin tapıntılarından fərqlənmir. Belə ki, eyni funksiyalı əmək alətləri 
Dağıstandan,  daha  dəqiq  ifadə  etsək,  Qinçi  yaşayış  yerindən  də  aşkar 
edilmişdir. 
Qaraköpəktəpə  yaşayış  yeri.  Erkən  tunc  dövrü  Kür-Araz 
mədəniyyəti  abidələri  içərisində  özünəməxsus  yeri  olan  abidələrdən  biri 
Qaraköpəktəpə yaşayış yeridir. Köndələnçayın sağ sahilində, diametri 200 m 
olan  hündür  təpədə  yerləşən  abidənin  ümumi  sahəsi  4  hektara  yaxındır. 
Azərbaycanın  çoxtəbəqəli  abidələri  qrupuna  daxil  olan  Qaraköpəktəpənin 
erkən  tunc  dövrü  mədəni  təbəqəsinin  qalınlığı  7  m-dir.  Aparılan  arxeoloji 
qazıntılar zamanı yaşayış  yerindən orta tunc dövrünə aid maddi mədəniyyət 
nümunələri aşkar olunmuş və onların Üzərliktəpə mədəniyyəti tapıntıları ilə 

---