44
A.N.Kalandadze tərəfindən aşkar edilmişdir. Odişidə mikrolitlərlə yanaşı iri
daş əmək alətləri, yəni makrolitlər də tapılmışdır. Ehtimal edilir ki, bu əmək
alətləri mezolitin sonu, neolitin əvvəllərində erkən əkinçilikdə istifadə
olunmuşdur. Bu faktı sübuta yetirən digər tapıntılardan əkinçilikdə istifadə
edilən xışın bəzi hissələri, daş döyəcəklər, sürtgəclər və s. misal göstərmək
olar.
Ayrı-ayrı mezolit abidələri bir-birindən öz materialları ilə fərqlənirlər.
Misal üçün, Abxaziyada mikrolit alətlərlə yanaşı, çay daşlarından düzəldilmiş
kobud vurma alətlərinə də təsadüf olunmuşdur.
Bəzi fərqlərə baxmayaraq Qafqazın mezolit dövrü abidələri bir bütöv
etno-mədəni birlik təşkil edir. Qafqaz sakinləri dağ keçiləri, ayı, maral, öküz
ovu ilə məşğul olmuşdular. Bunu mədəni təbəqələrdən aşkar edilmiş heyvan
sümükləri sübut edir.
Gürcüstanın paleolit və mezolit dövrü abidələrinin ilk təsvirlərini
1834-cü ildə fransız səyyahı Dyubua de Monperi vermişdir. Lakin çaxmaq
daşından olan əmək alətlərinin əldə olunduğu qazıntılar İsveç geoloqu Ernest
Favr və polkovnik V.Statkovski tərəfindən aparılmışdır. Bizim dövrümüzə
qədər gəlib çatmış materiallar 1914-cü ildə R.Şmidt və L.Kozlovskinin
rəhbərliyi ilə mağaralarda, Barataşvili tərəfindən qayaaltı sığınacağında
aparılan qazıntılar zamanı aşkar olunmuşdur. Nəhayət, 1910-cu ildə
S.A.Krukovski İmeretiyada bir sıra mağaraları tədqiq etmiş və Qvardilas
Klde qazıntılarına başlamışdır. 1924-cü ildə professor-alim S.Zamyatnin
Kutaisi və Çitaur ətrafında mağaraların tədqiqinə başlamışdı. Müharibədən
sonra qazıntı işləri L.A.Maruaşvili tərəfindən aşkar edilmiş Zurtaket
düşərgəsinin tədqiqi ilə yenidən canlanmışdır. XX əsrin 50-ci illərində isə
Saqvardjile mağarasını tədqiq etmək məqsədilə N.Kiladzenin rəhbərliyi
altında ekspedisiya təşkil olmuşdur. Qara dəniz ətrafında başlanmış işləri
1958-ci ildə N.Berdzeneşvilinin rəhbəri olduğu Abxaziya arxeoloji
ekspedisiyası davam etdirmişdir. Şimali Qafqaz arxeoloji abidələrində də
əsaslı işlər gedirdi. 1957-ci ildə S.Zamyatnin və P.Akritas Soskuro
talvarlarını və Boriskov çökəkliyini tədqiq etmişdilər. Dağıstan ərazisində,
Sulak çayı hövzəsində V.Kotoviç 1954-1957-ci illərdə Çox yaşayış məskəni
və Saqa-Çuka bölgəsini tədqiq etmişdir.
Son paleolitin Qafqaz ərazisində mərhələləşməsi işini S.İ.Zamyatn
aparmışdı. O, buradakı son paleolit dövrünü Qərbi Avropa və Rusiyanın eyni
dövrü ilə müqayisə edərək, onu Aralıq dənizi Xəzər hövzəsi mədəni əyalətinə
aid etmişdir. A.Formozov sonralar bu mülahizələri təkzib etmiş və Qafqazın
cənub abidələrini yalnız Yaxın Şərqlə əlaqələndirmişdir. Qafqazın çoxsaylı
neolit və mezolit abidələri Yaxın Şərqlə bir sıra ümumi cəhətlərə malikdirlər.
Qafqazın abidələri məlum əlamətləri daşıyaraq Ön Asiya mədəniyyətinin
inkişaf prosesi ilə əlaqələndirilir. O Şərqdə Orta Asiya və Şimalda cənubi rus
45
çölləri mədəniyyətlərindən əsaslı sürətdə fərqlənir. Qafqazda İmeretiya və
Qub mədəniyyətləri də müəyyən olunmuşdur. İmeretiya mədəniyyəti üçün iti
ox ucluqları, sümük ucluqlar, qarpunlar xarakterikdir. Şimali Qafqazın
qərbini səciyyələndirən Qub mədəniyyəti üçün isə özünəməxsus cilalanma
yolu ilə hazırlanmış iti, kəsici alətlər xarakterikdir. Mezolit dövrünə
xarakterik olan hündür trapesiyaların özünəməxsus formaları, ikitərəfli
sümük ucluqlar geniş yayılmışdı.
Çox yaşayış məskəni və Çox mədəniyyəti mezolit dövrünə aid edilir.
Şimali Qafqazın Şərq hissəsində daş dövrünə aid tam öyrənilən yeganə abidə
Çox yaşayış yeri sayılır. Çox yaşayış məskəni Dağıstanın Quniy bölgəsində
eyni adlı kəndin yaxınlığında Köysu çayının sahilində yerləşir. Abidəni ilk
dəfə V.Q.Kotoviç aşkar etmiş və ilkin qazıntılar nəticəsində 6 mədəni təbəqə
öyrənmişdir. Onlardan 2-si mezolit dövrünə, 4-ü üst paleolitə aid olunur.
Görkəmli rus arxeoloqu A.A.Formozov bu abidənin I-V mədəni
təbəqələrini mezolitin ayrı-ayrı dövrlərinə, VI mədəni təbəqəni isə eneolitin
son dövrünə aid etmişdir. Aparılan analizlər abidənin əsasən qolosen
dövründə fəaliyyət göstərdiyini, son pleystosendə isə artıq yaşayışın
olmadığını sübut edir. Bu xronoloji çərçivəni aşkar edilən mikrolit tipli əmək
alətləri də bir daha sübut edir və qətiyyətlə Çox yaşayış məskəninin mezolit
dövrünə aid olmasını təsdiqləyir.
Şimali Qafqazın mərkəzi hissələrində mezolit dövrünə Sosruko adlı
abidə aid edilir. Abidə Kabardin-Bolqarda yerləşir. Dəniz səviyyəsindən 60-
64 m hündürlükdə yerləşən mağara tipli yer təbii qayanın aşağı hissəsindədir.
Aparılan arxeoloji qazıntılar burada mədəni təbəqənin 14,2 m qədər olmasını
sübut etmişdir. Tapıntılar içərisində az miqdarda üst paleolitə aid əmək
alətləri də qeydə alınmışdır.
Mezolit dövründən sonrakı dövr neolitdir. Təxminən eramızdan VII-
VI min əvvəl yeni daş dövrü-neolit başlayır. Məhz bu dövrdə təsərrüfatda
əsaslı yeniliklər baş verir. İnsanlar daha məhsuldar hesab olunan əkinçilik və
maldarlıqla məşğul olmağa başlayırlar. Əsası qoyulmuş yeni iqtisadiyyat
insanların təkcə maddi istehsal sahəsinə deyil, dini həyatına da təsir
göstərirdi. Dəyişikliklər texnikada da özünü göstərir. Daş baltalar və daşdan
hazırlanan yeni əmək alətləri geniş vüsət alır. Yeni texnika ilə bərabər daş
işlənməsinin köhnə üsulları da təkmilləşir - cilalama, deşmə texnikası və s.
Cilalama yolu ilə bıçaqlar, bizlər, ox ucluqları hazırlanır. Həmçinin əsas
əmək alətləri və silahların köhnə hazırlanma texnikası təkmilləşdirilir.
Burada bıçaqlar, nizə və ox ucluqları, xəncərlər hazırlanırdı. Bu dövrdə hələ
keçmişdə formalaşmış cilalama üsulu geniş vüsət almışdı. Bu üsulla çapacaq,
balta və digər kəsici alətlər hazırlanırdı. Neolit dövrünün əsas
nailiyyətlərindən biri də gil qabların hazırlanmasının öyrənilməsi idi. Bu
qablar sadə formalara malik olub oturacaqları daha dar və iti, yuxarıları isə
Dostları ilə paylaş: |