Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 154

məbədi nəzdində (Kassi dövrü) xüsusi müalicəxana mövcud imiş. 

Hesabatlarda bir neçə qadın müğənninin müalicəsindən bəhs 

edilir. Onlar soyuqdəymə, öskürmə  və zökəm (qrip) xəstəliyinə 

tutulmuşdular. Burada deyilir: «E. bu xəstəliyə tutulub. K. və A.-

nın qızları salamatdırlar və canları  bərkdir.  Əgər mənim ağam 

yazsa, onlar gəlib məşqə davam edə bilərlər. O ki, qaldı M.-nın 

qızına, onun soyuqdəyməsi keçdi, əvvəl öskürürdüsə, indi 

öskürmür. İ.-in qızının ikitərəfli sətəlcəmi davam edir. Onun rəngi 

qaçıbdır... dərman verilir... . B.-nın qızının qabırğaaltı  sətəlcəmi 

davam edir və o, öskürür». Sonrakı hesabatdan məlum olur ki, E. 

sağalmış, lakin M.-nın qızının «axşamdan istiliyi qalxıb. Səhərə 

yaxın ona ağı içirtdim, lakin qızdırma keçmədi, ayaqları 

soyuqdur...» 

Müalicə qaydalarında (reseptlərində) bir çox bitki, mineral 

və başqa maddələrin adları çəkilir, lakin onların mənası açılmamış 

qalır. Qaydaların birində deyilir: «Anadişşa» bitkisi, tikanlı kol 

budaqları, «duaşbura» toxumu... ovulsun, onlara su ilə pivə 

qarışdırılsın, ağrıyan hissə bitki yağı ilə ovxalansın və pivə ilə 

qarışdırılmış bitki tozu qızdırma (istilik vermə) vasitəsi kimi onun 

üstünə sarınsın». 

Şumer  əfsanələrində ilahə Baba təbabətin hamisi kimi 

qələmə verilmişdir. O, «qarabaşların böyük şəfavericisi, insanların 

həyatını qoruyan» kimi təsvir olunmuşdur.  Şumerlərin 

təsəvvürünə görə, allahlar da insan kimi xəstəliyə tutula bilərdilər. 

Bununla  əlaqədar  şəfa ilahəsi təsəvvürü meydana gəlmişdi. Eyni 

zamanda xəstəliyi iblis əməli hesab edirdilər.  Ən qəddar iblis 

Uduq adlanırdı. Onların törətdiyi xəstəlik çətin müalicə olunurdu. 

Qədim şumerlərin aqronomik məlumatları bir sıra əsərlərdə 

öz  əksini tapmışdır.  Şumerlər «Əkinçi təqvimi» və «Bağçılıq 

kitabları»  əsərləri yaratmışlar. Burada əkin, suvarma və biçinin 

başlanması, taxılın döyülməsi vaxtı, bağ-bağçanın becərilmə 

üsulları, suvarma kanallarının təmiz saxlanması  və s. haqda 

məlumat verilirdi. Babil, Assur şəhərlərində  məşhur «asılı 

bağlar», heyvanxanalar yaradılmışdı. Burada qəribə, qeyri-adi 

(ekzotik) bitkilər və heyvanlar saxlanılırdı. İkiçayarasında heyvan, 

bitki və mineralların təsnifi siyahısı tərtib olunmuşdu. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 155

İkiçayarası  əhalisi müəyyən coğrafi təsəvvürlərə malik idi. 

Uzaq və yaxın ölkələr barədə az-çox məlumatları vardı. Şumerlər 

Aratta, Subir, Elam kimi yaxın ölkələrin coğrafi mövqeyini bilir 

və bu ölkələrlə daimi ünsiyyət saxlayırdılar. Qaynaqlarda 

Meluhha (Hindistan), Maqan (Misir), Dilmun (Bəhreyn) kimi 

uzaq ölkələrdən yad edilirdi. İkiçayarasında «dünya xəritəsi» 

yaratmaq cəhdi edilmişdi. Onların zənnincə, dünyanın mərkəzi 

İkiçayarası olmuşdu. Xəritədə Yer kürəsi yastı  şəkildə 

göstərilmişdi. Burada şimaldan axan Dəclə  və  Fərat çayları 

göstərilmişdi. Yer kürəsinin  ətrafında dünya okeanı  təsvir 

olunmuşdu ki, onu «Acı çay» kimi başa düşürdülər. Şəhər və uzaq 

ölkələr müvafiq surətdə nöqtə  və üçbucaqlar vasitəsilə qeyd 

olunmuşdu. 

İkiçayarasında tarix haqqında müəyyən təsəvvürlər meydana 

gəlmişdi.  İlin mühüm hadisələri yazıya alınırdı, imkan daxilində 

onların tarixindən bəhs edilirdi. Tarixi və təbii hadisələrin səbəbi 

dini ideologiyaya uyğun olaraq allahların, xeyir və şər qüvvələrin 

əməlləri kimi dərk edilirdi. Müharibələr sənədlərdə əks olunurdu. 

Qələbələr bu və ya digər hökmdarların adı ilə bağlanırdı. Onların 

bəzisi barədə qəhrəmanlıq dastanları yaradılmışdı. İkiçayarasında 

hökmran olan sülalələrin və hökmdarların siyahısı tərtib olunurdu. 

Varlı  və yoxsul təbəqələri bir-birindən fərqləndirirdilər. 

Hökmdarların hərbi yürüşü, təsərrüfat və qanunvericilik fəaliyyəti 

ilə  əlaqədar salnamələr, kitabələr və yazılı qanun külliyyatları 

tərtib olunurdu. İkiçayarası tarixçisi Beros e.ə. IV-III əsrlərdə 

Babil  şəhərində yaşamışdı. Ondan xeyli əvvəl yaşamış 

«tarixçilərin» adı bu və ya digər salnamənin tərtibçisi sifəti ilə yad 

edilirdi. 

İkiçayarasında hüquq qaydaları yazılı  şəkildə mövcud idi. 

E.ə. III minilliyin sonundan etibarən  Şumer (Ur, İsin, Larsa) və 

Akkad (Eşnunna, Hammurapi qanunları, Assur qanunları, yeni 

Babil natamam qanunları) dillərində qanunlar külliyyatı 

yaradılmışdı. Cinayət işləri hərtərəfli yoxlanılırdı. İstintaq zamanı 

sübut və  dəlil toplanılırdı,  şahidlər dindirilirdi, cinayət 

iştirakçılarının təqsir və məsuliyyət dərəcəsi müəyyənləşdirilirdi. 

E.ə. III minilliyin əvvəlinə aid bir məhkəmə sənədində ölüm 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 156

cinayəti əks olunmuşdu. Sənəddən məlum olur ki, üç nəfər məbəd 

işçisini öldürmüş və bu cinayətdən mərhumun arvadının da guya 

xəbəri olmuşdur. Sənəd qeyd edir: «Lu-İnanna öldürüldükdən 

sonra onlar arvadı Nin-dadaya dedilər ki, ərini öldürüblər. Nin-

dada ağzını açmadı (yəni dinmədi). Bunu İsin hökmdarına 

çatdırdılar. Hökmdar göstəriş verdi ki, bu işə Nippur camaatının 

yığıncağı baxsın. Orada (adlar çəkilir) müraciət etdilər və dedilər: 

- «Qatillər yaşamağa layiq deyillər. Üç kişi və bu qadın Lu-

İnannanın kürsüsü önündə  qətl olunmalıdırlar». Belə halda (iki 

nəfər) müraciət edib dedilər: - «Bəli, Nin-dadanın  əri 

öldürülmüşdür. Bəs bu qadının günahı  nədir ki, onu da ölümə 

məhkum edirik». Belə halda Nippur yığıncaq üzvləri müraciət 

edib dedilər: - «Qadın  ərinin düşmənlərini tanısa belə,  ərinin 

öldürülməsini bilsə belə, niyə bu barədə sussun? Kim həqiqətən 

onu öldürüb?» Nippur yığıncağının qərarına görə, qatillər (üç 

kişinin adı çəkilir) edam üçün cəllada təhvil verilirlər. 

Məhkəmə ailə  və mülki məsələlərə aid işlərə  də baxırdı. 

Lakin bir çox hadisələr məhkəmədən kənarda adətə uyğun öz 

həllini tapırdı.  İkiçayarasında adət hüququ da mövcud idi. Belə 

hallarda məhkəməsiz cəzalandırma, ellik zəmanət, qarşılıqlı 

intiqam, allah qarşısında andiçmə, suya atma (ordaliya) və s. yolu 

ilə mübahisəli məsələlər həll olunurdu. 

Qədim  İkiçayarasında müxtəlif dillərdə danışan (şumer, 

Akkad, hurri, turuk, elam, subir) xalqlar yaşayırdı. Burada başqa 

tayfalar (kassilər, aramilər, xaldlar, kutilər, lullubilər, turukkilər) 

məskən salırdılar. İkiçayarası Yaxın Şərq dövlətləri ilə geniş əlaqə 

saxlayırdı. Bunun nəticəsində filoloji biliklərin inkişafına  şərait 

yaranırdı. Söz və anlayışlar siyahısı,  şumer və Akkad dillərində 

qrammatik göstəricilər, tədris vasitələri və arayışlar tərtib 

olunurdu.  Şumer dilini öyrənmək üçün akkad dilində  vəsaitlər 

hazırlayırdılar. 

Eyni zamanda müxtəlif dillərin qarşılıqlı lüğətləri  şumer-

akkad,  şumer-hurri,  şumer-akkad-hurri, akkad-het, şumer-akkad-

het, akkad-elam, akkad-kuti, akkad-lullubi, akkad-kassi və s. 

lüğətlər yaradılmışdı. Bunların hamısı tam şəkildə qalmamışdır. 

Tədris üçün məktəb lüğətləri də vardı. Belə lüğətlərdə 

---