______________Milli Kitabxana_____________
133
yaradıcılığı əsasında meydana gəlmiş poeziya növü idi. Ağılar
müxtəlif səbəblərdən yaradılırdı. Ağıların matəm və dini mərasim
formaları vardı. İqtisadi və siyasi fəlakət üz verəndə ağlaşma
keçirilirdi. Belə ağlaşmalardan biri Laqaş şəhərinin Luqalzaqqesi
tərəfindən dağıdılmasına həsr edilmişdi. Ağı yanan şəhəri,
adamların əsarətini, məbədlərin murdarlanmasını təsvir edirdi,
şəhəri dağıdanlara lənətlər yağdırırdı. Dini məzmun daşıyan ağılar
Ur şəhərinin, Şumer və Akkadın dağıdılması ilə əlaqədar meydana
gəlmişdi. Dəfn mərasimi ilə bağlı qoşulmuş ağı mahnısı ata və
arvadın ölümünü təsvir edir. Mahnıda atanın ölümündən, oğlunun
uzaqlarda bu xəbəri eşidib matəm saxlamasından, arvadının dul
qalmasından, övladlarının və gəlinlərinin göz yaşı axıtmasından,
ailə üzvlərinin xoşbəxt və sağlam qalmasından bəhs edilir və ailə
başçısını öldürən qatilə lənətlər yağdırılır. Digər mahnı arvadın
vəfatı, ərinin tək qalması və qəm-qüssə içində mərhum qadının
şərəfinə mədhiyyə oxuması («haradasan, səni çağırmaq istəyirəm,
haradasan, mənim qiymətli brilyantım, səni çağırmaq istəyirəm»
və s.), sağ qalanlara xoş arzular söyləməsi («Qoy sənin ərin sağ-
salamat olsun, qoy sənin övladlarının taleyi xoş və firavan olsun,
qoy Utu (günəş allahı) axirət dünyasında sənə işıq versin» və s.)
barədə ağı mətnindən ibarətdir. İndinin özündə də müasir Şərq
xalqlarının dəfn mərasimlərində ağı ifa edilir.
Dastanlar tarixi hadisələri əks etdirirlər. Bu dastanlar Nippur
külliyyatında cəmləşdirilmişdi. Doqquz belə dastan məlumdur.
Dastanlarda iştirak edən bəzi qəhrəmanlar, məsələn, I Uruk
sülaləsinin hökmdarları Enmerkar, Luqalbanda və Gilqameş tarixi
şəxsiyyətlər olmuşlar.
«Enmerkar və Aratta hökmdarı» dastanı e.ə. III minilliyin
birinci yarısında baş vermiş hadisələrdən danışır. Dastan
Enmerkarla Aratta hökmdarı arasında mübahisə şəklində tərtib
olunmuşdu. Aratta ölkəsi İkiçayarasının şimal-şərqində Urmiyyə
gölünün cənub və cənub-şərq torpaqlarını əhatə edirdi. Dastan
Aratta hökmdarının adını çəkmir, lakin onu «en» (kahin-hökmdar)
adlandırırdı, ölkəni isə yeddi dağ arxasına yerləşdirirdi. Uruk
hökmdarı Enmerkar Arattanı özünə tabe etmək və varidatını əlinə
keçirmək niyyətində imiş. Bu məqsədlə o, kömək üçün ilahə
______________Milli Kitabxana_____________
134
İnannaya müraciət edir. Enmerkar İnannanın lütfü ilə Aratta
adamlarını qızıl, gümüş, lacivərd və s. gətirməyə məcbur etmək
istəyirdi. Enmerkarın İnannaya müraciətində deyilir: «Aratta, qoy
mənə, Uruka tabe olsun. Aratta adamları qoy mənim üçün öz
dağlarından dağ aşı gətirsinlər, qoy mənim üçün böyük ibadətgah
tiksinlər, qoy mənim üçün böyük məbəd ucaltsınlar». İnanna
Enmerkara Arata hökmdarının yanına qasid göndərməsini
məsləhət gördü. Enmerkar Arattaya qasid göndərdi. Qasid "Qara
dağı" aşdı, yeddi dağı keçdi və Aratta ölkəsinə daxil oldu. Qasid
Ermerkarın tələbini Aratta hökmdarına şifahi yetirdi.
Aratta hökmdarı əvvəl Enmerkarın tələbini qəbul etmədi,
özünü İnannanın sevimlisi kimi qələmə verdi və dedi: "Qasid! öz
ağana, Kulabın ali kahin-hökmdarına de: - Mən, ali kahin-
hökmdar, təmiz əlin (İnannanın) təyin etdiyi adamam. Səma
hökmdarının özülü, kainatın hökmdar qadını, bütün qanunlar
hakimi müqəddəs İnanna məni pak adət-ənənələr ölkəsi Arattaya
həqiqətən gətirdi, dağlarda onun (Arattanın) önündə böyük qapı
kimi məni qoydu. Necə ola bilər ki, Aratta Uruka boyun əysin?
Aratta Uruka boyun əyməyəcək-de ona". Aratta hökmdarı
Enmerkarın tələbini qəti rədd etdi, lakin qasid onu hədələməyə
başladı. Qasid dedi ki, Arata hökmdarının Enmerkara itaət
edəcəyini İnanna vəd etmişdir. Bunu eşidən Arata hökmdarının
ürəyi döyündü, özünü itirdi, cavab axtarmağa başladı. Nəhayət o,
cavab verir: «Arattada şır-şır axan sular var... ölkədə
qurbankəsmə, dua-nəzir, hörmət-izzət var, beş-on adam deyilik ki.
Məgər Uruk dağlara qarşı gedə bilərmi? Sənin ağan silaha
sarılmaq istəyir, mən isə tək döyüşə (mübahisəyə) çağırıram».
Aratta hökmdarı münaqişəni sülh yolu ilə həll etməyi təklif
etdi, Arattanın heç də gücsüz olmadığını bildirdi. Demək olar ki,
tarixdə ilk dəfə münaqişələri dinc yolla həll etmək təklifinə rast
gəlirik. Sonra Arata hökmdarı öz ölkəsini tərifləyir: «Dağ
məharətlə dolu qəhrəmandır. O öz evinə yollanan axşam şəfəqidir,
onun üzünə qaranlıq yayılır. O, üzü şölə ilə dolu olan fəzaya
qalxan aya bənzəyir. O, dağlara çəpər olan ağaclara (meşəyə)
bənzəyir. Pak adət-ənənə ölkəsini lütfkar Laması (Aratta ilahəsi)-
Arattanın tacı, şəfəqli səma tacı (İnanna) kimi Arattaya yol
______________Milli Kitabxana_____________
135
göstərdi, mən öz əzəmətliyimi həqiqətən dərk etdim».
Aratta hökmdarı, nəhayət, Arattadan aparılan malların
əvəzinə Enmerkardan taxıl tələb edir. Eyni zamanda Arattanın
Uruka itaətkarlığını İnannanın qərarı ilə bağlayır. Mətndə deyilir:
«Taxılı qoy səbətə doldurub, arabaya yükləsin. Bu taxılı dağlara
gətirsin, vergi toplayanların yanında yığsın. Taxılı torbalara
doldurandan sonra, ulaqlara yük vurandan sonra, Arattanın
sarayında taxıl anbarına tökəndən sonra, əgər... İnanna Arattanın
varidatını aparsa, onda mən ona baş əyərəm, o isə öz cah-cəlalını
mənə göstərər. Mən və mənim şəhərim ona tabe olarıq».
Qasid İkiçayarasına qayıtdı və Uruk hökmdarı Enmerkara
Arattanın cavabını söylədi, ölkənin varidatı barədə məlumat verdi.
Enmerkar ikinci dəfə qasidi taxıl yüklənmiş heyvanlarla (və
yeni tapşırıqla) Arattaya yola saldı: «Qasid Arattaya yaxınlaşanda,
arattalılar heyran-heyran yüklü ulaqları dövrəyə aldılar».
Enmerkar eyni zamanda tələb etmişdi ki, Aratta hökmdarı
«hakimiyyət rəmzini» götürüb Uruka, onun hüzuruna gəlsin.
Lakin Aratta hökmdarı bu tələbə əhəmiyyət vermədi, Enmerkara
tapmaca göndərdi və onun Arattaya gəlməsini tələb etdi: «Qasid,
ağana, Kulabın ali kahin-hökmdarına de: - «hakimiyyət rəmzi»
qoy ağacdan olmasın, ağacın adını da deməsin. Qoy sidr olmasın,
sərv olmasın, ağcaqayın olmasın, şümşad olmasın, mis olmasın,
qızıl olmasın, əqiq olmasın, lacivərd olmasın. "Hakimiyyət
rəmzini" hazırlasın, özü ilə götürsün. Kulabın ali kahin-hökmdarı
əqiqi bir ağac kimi, lacivərdi bir ağac kimi əlinə alsın və mənim
yanıma gəlsin-de ona». Enmerkar müdriklik allahı Enkinin
köməyi ilə tapmacanın yozumunu tapıb «hakimiyyət rəmzini»
qasidlə Arattaya göndərdi. Aratta hökmdarı yozumun düzgün
olduğunu görüb kədərləndi. Zənn etdi ki, İnanna artıq Arattanı
Enmerkarın himayəsinə vermişdir. Lakin taleyini bir də yoxlamaq
üçün Enmerkara yeni tapmaca göndərdi. O, bu dəfə nə qara, nə ağ,
nə sarı və s. rəngli olmayan it göndərməsini təklif etdi. Enmerkar
isə qasidə yeni tapşırıq verib Aratta hökmdarına nə qara, nə ağ, nə
sarı və s. rəngli olmayan geyim paltarı istəyir, eyni zamanda
Aratta hökmdarını hədələyir: «... şəhər əhalisini vəhşi göyərçinlər
kimi ağacdan qovaram, özünü məhv edərəm, (külünü) yelə
Dostları ilə paylaş: |