______________Milli Kitabxana_____________
130
bolluğu yaratmaq tədbirlərini, adi həyati məsələlərinə
münasibətlərini şərh etmişdir. Allahlar, xüsusilə Enki və Enlil
əfsanələrin qəhrəmanı kimi çıxış edirlər. Onlar həm kainatın və
planetin təbii qaydaya salınmasına (dünyanın yaradılması, ulduz
və planetlərin düzülməsi və s.), yer üzündə (İkiçayarasında) əmin-
amanlığın bərqərar olmasına, insanların məskunlaşdırılmasına,
insanlar arasında ilahi qüvvələrə sitayiş və qurbankəsmənin
müəyyənləşdirilməsinə, hətta əmək alətlərinin icadına qayğı ilə
yanaşırdılar. Allahlar həm də istədikləri vaxt əhalini qırğına
verirdilər. Eyni zamanda əfsanələr ilahi qüvvələrin qüdrətini
təbliğ edərək, əhalini daima qorxu altında qalmağa, itaətkar
olmağa, allahların iradəsini sözsüz yerinə yetirməyə çağırırdılar.
Əsatirlər həqiqi həyat hadisələrini dini donda izah edirdilər.
Qədim şumerlər dünya və həyat qaydalarını dini boyasız təsəvvür
etmirdilər. İkiçayarası əfsanələri Ön Asiya xalqlarının dini
təsəvvürlərinə güclü təsir göstərmişdi.
İkiçayarasında meydana gəlmiş ən qədim yazı növü
piktoqrafiya (şəkil yazı) olmuşdu. Bu yazı sistemi şəkli və şərti
işarələrdən ibarət idi. Şəkil yazı vasitəsilə bütöv fikri ifadə etmək
mümkün deyildi, çünki işarələr bu və ya digər əşyanı, heyvanı və
insanı təsvir edirdi. Piktoqrafik yazı üsulu dilin qrammatik
formalarını bildirmirdi. Piktoqrafiya vasitəsilə sadə əməliyyat
tələb edən təsərrüfat sənədləri tərtib olunurdu. Belə sənədlərdə
idxal və ixrac olunan malların, davarın və s. hesabı aparılırdı.
Daha geniş və mürəkkəb məzmunlu ifadələri şəkli işarələrlə
yazmaq mümkün deyildi. Mətn şəkli işarələrə əsasən oxunurdu.
Əgər mədaxil hesablanırdısa, onda mətndə əşyanın, rəqəmlərin və
anbarın işarələri yazılırdı. Adətən mətnin sonunda təsərrüfata
daxil olmuş malların yekun rəqəmi göstərilirdi. «Ulduz», «ev»,
«at», «sünbül» (arpa), «en», «ayaq» və mənaları bunlara oxşar
rəsmlər ilə göstərirdilər. «Su» mənası dalğavarı cizgilərlə
bildirilirdi. Piktoqrafik yazılar hələ tam oxunulmayıb. Bir çox
şəkli işarələrin mənası başa düşülmür. Əsasən rəqəm bildirən şəkli
işarələri nisbətən asanlıqla mənalandırmaq mümkün olmuşdur.
Piktoqrafik yazı növü təsərrüfat hesablamaları aparmaq
üçün ilk vaxtlar müsbət rol oynayır. Lakin təsərrüfatın getdikcə
______________Milli Kitabxana_____________
131
inkişafı dilin qrammatik və fonetik cəhətlərini əks edən geniş
ifadəli yazı növünə tələbatı artırdı. Şumerlər tədricən yeni yazı
növü ixtira etdilər. Buna mixi yazılar adı verilmişdi. İraq
ərazisində aşkar edilmiş belə mətnləri yerli əhali «mismarı
yazılar» adlandırırdı. Bu yazının işarələri mıxvarı, yaxud mismar
şəkilli idi. Mismarı oxşar işarələrin biri-birinə calaşdırılması ilə
müxtəlif hecalı və fonetik mənalar yaradırdılar. Gil kitabələr
üzərində şəkli işarələrin sürətlə yazılması onların görünüşünü
dəyişdirdi. Adətən mətn ucu iti qamış və daş qələmlə gil
kitabələrə yazılırdı, əslində həkk olunurdu. Həkk olunmanın
gedişində şəkli işarələr tədricən pazvarı, mismara oxşar görkəm
alırdı. İşarənin əvvəlki şəkli forması itirdi. Nəticədə işarələrin
görkəminə görə, mixi, yaxud mismari adlandırılan yeni yazı növü
meydana gəlmişdi. E.ə. təqribə III minilliyin ortalarında şumer
yazısı artıq mixi (mismarı) yazı sisteminə çevrilmişdi. Bu yazı
növünün yaradılması şumerlərin əldə etdiyi böyük nailiyyətlərdən
biri hesab edilər bilər.
Mixi (mismarı) yazı növü 600-dən çox işarəyə malik idi.
Demək olar ki, işarələrin əksəriyyətinin bir neçə, bəzən ona qədər
oxunuşu vardı. Məsələn, «ayaq» mənasını daşıyan işarənin du,
qin, qub, qup, ra, tum, yaxud «dağ» mənasını daşıyan işarənin kur,
mat, şad, qin, şat, nad, lad, lat kimi hecalı oxunuşları vardı. Eyni
bir mixi işarənin çoxmənalı olması uzun müddət və bəzən indi də
qədim mətnlərin dəqiq oxunulması işində əngəl törədirdi. Davamı
müasir dillərdə təmsil olunmuş və mixi işarələrlə yazılmış qədim
yazılar (akkad sami dili, het hind-Avropa dili, qədim fars dili)
müəyyən müşküllüyə baxmayaraq oxunuldu və başa düşüldü.
Lakin şumer və müasir dillərdə davamı (qohumluğu) olmayan,
yaxud müəyyən edilməyən başqa dillərin mixi yazı növü əsasında
oxunulub dərk edilməsi bir çox hallarda şərti xüsusiyyət daşıyır.
Şumer mətnlərində işlənmiş mixi işarələrin bir çoxu başqa
mənada da oxuna bilər. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar qədim
mixi yazılı dillərin müasir dillərlə qohumluğunu bildirən yeni
mühakimələr ortaya çıxarır.
Tədricən mixi işarələr təkmilləşir, bəzən də sayı azalırdı.
Mixi yazı növü akkadlar və qonşu qədim xalqlar tərəfindən
______________Milli Kitabxana_____________
132
mənimsənilmişdi. Ön Asiya xalqları bu yazı növünü mümkün
dərəcədə öz dillərinin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırırdılar. Mixi
(mismarı) yazılar üç min il ömür sürmüş, e.ə. I minilliyin sonunda
aradan çıxmışdı. Həmin minilliyin əvvəlində İkiçayarasında
samidilli arami tayfalarının gətirdiyi arami əlifba yazı növü də
tətbiq olunmağa başladı.
İkiçayarası qədim xalqları müxtəlif bədii əsər növləri (janr)
yaratmışlar. Şumer ədəbiyyatı e.ə. lll-ll minilliyin əvvəli ərzində
çiçəklənmə mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Təxminən 150 (xırda
parçalarla birlikdə) şumer ədəbiyyat nümunəsi üzə çıxmışdı.
Bunlar yazıya köçürülmüş şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri,
xüsusilə əfsanələr, allah və hökmdar şərəfinə deyilmiş himnlər,
fəlakətli hadisələr, dəfnlə bağlı ağılar və mərsiyələr, atalar sözü və
zərbi-məsəllər, təmsillər, qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət
mahnıları və s. olmuşdur. Eyni zamanda şumerlər müxtəlif həyati
və məktəb mövzularında bədii əsərlər yaratmışdılar. Şumerlərdən
başqa akkadlar da müxtəlif ədəbiyyat nümunələri yaratmış, bir
çox şumer ədəbi əsərlərini akkad dilinə tərcümə etmiş, bəzən də
şumer mövzularını təkmilləşdirmişdilər. Bədii üslub Akkad
hökmdarlarının salnamələrində də öz əksini tapmışdı.
İkiçayarasında bədii əsərlərin tərtibatı arami dilində də aparılırdı.
Yazılı ədəbiyyatla yanaşı İkiçayarasında şifahi xalq yaradıcılığı da
öz varlığını saxlayırdı. Şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrinin
böyük hissəsi yazıya köçürülməmişdi, onlar əzbərləmə yolu ilə ifa
olunurdu. Bunların müəyyən qismi ibadət xüsusiyyəti daşıyırdı.
Bir qayda olaraq allahların şərəfinə oxunan, mədh, tərifləmə
xüsusiyyəti daşıyan himnlər adətən bayram ziyafətləri zamanı
mahnı kimi ifa olunurdu. Allahın əməlləri sadalanır, adları çəkilir
və onlardan kömək dilənirdi. Himnlər təkbaşına kahin tərəfindən
və ya xorla dindarlar tərəfindən ifa edilirdi. Mətn adətən
qabaqcadan öyrənilirdi. Himn xüsusiyyətli mahnılar külliyyatı
Nippur dini mərkəzlərində tərtib olunmuşdu. Himnlər mirzələr
hazırlayan məktəbdə öyrənilirdi. Hökmdarların şərəfinə də himn
xüsusiyyətli mahnılar qoşulurdu. Adətən himn ilahiləşdirilmiş
hökmdarlara həsr olunurdu.
İkiçayarasında ağı da təmsil olunmuşdu. Bu da şifahi xalq
Dostları ilə paylaş: |