______________Milli Kitabxana_____________
94
əlifba sisteminin ilk nümunəsi olmuşdur.
Şərqi Aralıq dənizi əhalisinin dini təsəvvürləri müxtəlif
olmuşdur. İlk əvvəl vahid panteon mövcud deyildi. Hər şəhərin
özünəməxsus allahı vardı. Onlar müxtəlif adlar daşıyırdılar.
Adətən bu allahlar Baal (ağa), yaxud El (allah), bəzən Melek və
ya Molox (hökmdar) adlanırdılar. Bibldə Adon (yunan allahı
Adonis) allahına sitayiş geniş yayılmışdı. O, ölən və dirilən allah
surətini təmsil edirdi. Mənası isə sadəcə olaraq "mənim ağam"
deməkdir. Yahve hələ vahid allah hesab olunmurdu. Tövratda
Elohim (allahlar) allah adı da işlənilirdi. Kosmik ilahələrə sitayiş
uzun müddət davam etmişdi. Bəzən yadelli allahlara da sitayiş
olunurdu. Tədricən Yahve israillilərin və yəhudilərin ümumi
allahına çevrildi. Yahve öküz şəklində təsvir olunurdu. E.ə. V-III
əsrlərdə yəhudi dini formalaşdı və iki təriqət əsasında inkişaf
tapdı. Çoxallahlılıq təqib edildi və vahid allaha sitayiş bərqərar
oldu.
Yəhuda və İsrail ədəbiyyatı qonşu xalqları,
xüsusilə
İkiçayarası və Misir ədəbiyyatı əsasında formalaşırdı. Bu
ədəbiyyat Tövratda öz əksini tapmışdı. Dünyanın əmələ gəlməsi,
ümumdünya daşqını əfsanələri bilavasitə Şumer və Babilistan
təsiri altında meydana gəlmişdi. Tövrat mövzuları nəinki
xristianlığa, eyni zamanda islam dininin formalaşmasına da böyük
təsir göstərmişdi.
______________Milli Kitabxana_____________
95
MESOPOTAMİYA MƏDƏNİYYƏTİ
Ön Asiyanın çox hissəsi dağlardan və yaylalardan ibarətdir.
Yunanca Mesopotamiya adlanan qədim İkiçayarası ölkəsi Ön
Asiyada yerləşir. Ön Asiyanın çox hissəsi dağlar və yaylalardır.
Qafqazdan cənubda olan dağlardan başlayan Fərat və Dəclə
çayları İran körfəzinə tökülür. Dəclə və Fəratın orta və aşağı
axarlarında yerləşən ölkə qədim dövrlərdən məşhur və qüdrətli bir
dövlət kimi tarixə düşmüşdür. Cənubi Mesopotamiya qısa sürən
qışda yağışlar yağır, hər yer keçilməz gil palçıq olur, yazda isə
dağlarda qar əriyir, Dəclə və Fərat çayları daşıb sahilləri basır,
daşqından sonra hər yer yaşıllığa qərq olur. Hələ Paleolit
dövründə Mesopotamiyada ilk insanlara təsadüf edirik. Neolit
dövründə isə insanların İkiçayarası ərazilərində məskunlaşması
sürətlənir, daha mütərəqqi təsərrüfat növünə keçmək zərurətini
yaradır. Köçəri həyat tərzindən oturaq həyat tərzinə keçid
əkinçiliyə, maldarlığa, sənətkarlığa meydan açır.
E.ə. VII-VI minillikdə Mesopotamiyada insanlar
məskunlaşdı. Dağlıq yerlərdən gələn insanlar Cənubi
Mesopotamiyada toxa əkinçiliyi və maldarlıqla məşğul olmağa
başladılar. Qədim Mesopotamiyada yazı sistemini şumerlər
yaratmışlar. E.ə. IV minillikdə piktroqrafik (şəkilli) yazı, daha
sonra mixi yazılar meydana gəldi. Yazı materialı gil lövhələr idi.
E.ə. III minillikdə mixi yazı sistemi geniş yayıldı. Bütün Ön
Asiyada mixi yazıdan istifadə olunurdu.
Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, ən qədim dövrlərdə bu
ərazi keçilməz bataqlıqlardan ibarət olmuşdur. Tarixçilərin
fikrincə, İkiçayarasının cənub hissəsi Fərat və Dəclə çaylarının
gətirdikləri çöküntülərdən əmələ gəlmişdir, torpağı isə gillidir.
Qısamüddətli qış zamanı burada leysan yağışlar yağır, torpaq
keçilməz palçığa çevrilir. Yazda dağlarda qar əridikdən sonra hər
iki çay daşaraq geniş sahələri basır və bataqlıq yaranır. Burada nə
metal, nə də meşə olmasa da, çayların lili ilə gübrələnmiş torpaq
suvarıldıqdan sonra xeyli dərəcə münbit olur.
Dəclə çayının suyu Fəratdan artıqdır və buna görə də axını
da güclü olur. Dəclə və Fəratın suyunun artması dağlardakı
qarların əriməsindən asılı idi. Qarın əriməsi isə fevral-may ayları
______________Milli Kitabxana_____________
96
arasında mümkündür. Nilə nisbətən bu çayların artıb-azalma
rejimi dəqiq olmurdu. Çünki həmin çaylar müxtəlif hava
bölgələrindən keçdiyindən rejimin dəqiqləşdirilməsi qeyri-
mümkün idi.
Mesopotamiya torpağı hələ ən qədim dövrlərdən özünün
məhsuldarlığı ilə seçilir. Bunu biz antik dövrün qüdrətli tarixçiləri
Herodot, Teofrast və başqalarının əsərlərində də aydın görə
bilərik. Lakin İkiçayarası ölkəsinin ərazisində əkinçiliklə məşğul
olmaqdan ötrü bir sıra kompleks işləri görmək lazım idi və həmin
işlər bütün il boyu həyata keçirilməli idi.
E.ə. VII-VI minilliklərdə əkinçi və maldarlar münbit
torpaqlar və yaxşı otlaqlar axtarıb tapmaq üçün dağlıq yerlərdən
Fərat və Dəclə çayları vadisinə enməyə məcbur oldular. Onlar
bataqlıqlar arasında qamış və gildən komalar tikir, mal-qara otarır,
toxaların köməyi ilə kiçik torpaq sahələrini əkib becərirdilər.
Həmin dəhşətli dövrlərdə əhali bataqlıq qızdırmasından,
əqrəblərdən və saysız-hesabsız həşəratlardan əziyyət çəkirdi.
Şirlər adamlara və sürülərə hücum edirdi. Qamışlıqlarda yaşayan
qabanlar əkin sahələrini məhv edirdilər. Çay daşqınları komaları
dağıdır, adamları suda məhv edirdi. Bəzən Fərat və Dəclə çayları
qovuşaraq coşqun selə çevrilirdi. Bu vaxt İkiçayarası adamlarına
elə gəlirdi ki, bu sel bütün dünyanı basır. Çayların daşması-
Cənubi İkiçayarasının ilk sakinləri üçün qorxunc və təhlükəli
düşmən idi. Sonralar yaranacaq «Nuhun tufanı» mifinin əsasını
Dəclə və Fərat çaylarının daşmasında axtarmaq düzgün olardı.
Cənubi Mesopotamiyada ilk dövlətlər e.ə. IV-III
minilliklərdə yaradılmışdır. Dəclə və Fərat çaylarında baş verən
daşqınlar Mesopotamiyada “Dünya tufanı haqqında” əfsanənin
yaranmasına səbəb olmuşdu. Bu çayların sahilləri becərilirdi.
Burada xurma “həyat ağacı” adlanırdı. E.ə. IV-III minilliklərdə
Mesopotamiya ərazisində Şumer, Akkad, Ur və s. qədim dövlətlər
yarandı. Beləliklə, IV-III minilliklərdə Mesopotamiyada quldarlıq
quruluşu və dövlət meydana gəldi. Kəndlilər varlılardan asılı olur
və aldıqları borcu qaytara bilmədikdə qula çevrilirdilər.
Mesopotamiyada qulları “gözlərini yuxarı qaldırmayanlar”
adlandırırdılar. Burada yaranmış dövlətlər arasında müharibə