Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nəsli  kəsilm iş  quş  növləri

C ə d v ə l  45.

Növlər

Afrika

Asiya

Avropa  və 

Qafqaz

Şimali

Amerika

Dünya

üzrə

T oyuqla r

0

5

34

1

40

Ördəklər

0

0

3

0

3

H in d u ş k a la r

0

0

2

0

2

Qırqovullar

2

0

0

0

2

C əm i

2

5

39

1

47

13.4.  Heyvanların  genetik  resurslarının  axımı

Heyvanların «genlərin axımı»  (cinslərin və embrion plazmasının), qarış­

ması  və  mübadiləsi  prosesi  hələ  çox  qədim  dövrlərə  təsadüf  edir.  Dünya 

miqyasında  əsas  genetik  axımlar  cv  heyvanları  və  quşlarının 

«böyük  beşlik» 

adlanan  növlərinə 

(iri  buynuzlu  heyvanlar,  qoyunlar,  keçihr,  donuzlar  və 

toyuqlar)

  aiddir.  Genlərin  axımı  başlıca  olaraq  ölkələrin  mədəni,  hərbi 

təşkilatı,  ictimai  quruluşu, siyasəti,  bazar,  texnoloji, elmi-tədqiqat, cpizoolo- 

loji  və  epidemioloji  situasiya  və  s.  amillərlə  əlaqədar  olaraq  baş  vermişdir. 

Ümumiləşmiş  formada  ev  heyvanlarının  gen  axımı  əsasən  3  dövrə-XVIII 

əsrə  qədər  olan  ( l 0.000  il  davam  edib),  XIX  -  əsrdən  XX-əsrin  ortalarına 

qədər  və XX  əsrin  ortalarından  hazırkı  dövrə  qədər  olmuşdur.  Hazırda  cv 

heyvanlarının  1080 cinsi  transsərhəd  ölkələrində qeydə alınıb.  Onların  70%-i 

5  

əsas  növə  (205  iri  buynuzlu  heyvan,  234-qoyun,  87  keçi,  59-donuz  və  156 

toyuq)  məxsusdur.  Rv  heyvanlarının  digər  növləri  (su  camışları,  yaklar, 

atlar,  eşşəklər,  dəvələr,  lamalar,  alpaklar,  şimal  maralları,  ördəklər,  qazlar 

və  hind  toyuqları)  o  dədər  də  böyiik  populyasiyalara  malik  deyil. 

D ü n y a  

ü z r ə   s ü d l ü k   i s t i d a m ə t l i   i r i   b u y n u z l u   h e y v a n l a r   a r a s ı n d a   ə n  

çox 

y a y ı l a n ı   ( 1 2 8  

ö l k ə d ə )   h o l ş t i n - f r i z   c i n s i d i r .   Q o y u n l a r  

dünyada  ev  heyvanları  qrupuna  aid 

olan  ən  geniş 

y a y ı l a n  

növ  hesab  olunur.  Onlar  çoxfunksiyalı  olub,  mühit 

amillərinin  təsirinə  və  müxtəlif  iqlimə  malik  oiaıı  coğrafi  ərazilərdə  çox 

asanlıqla  adaptasiya  olunur. 

Dünyada yeganə  ev  heyvanıdır  ki,  heç  bir  dini 

qurum  onun  ətindən  istifadə  etməyə  qadağa  qoymur.

  Qoyunçuluqda  genetik 

materialın  mübadiləsi  başlıca  olaraq  canlı  heyvan  satışı  ilə  baş  verir.  Genetik 

axımın  (mübadilənin)  qoyunçuluqda  süni  mayalanma  yolu  ilə  həyata 

keçirilməsi  olduqca  az  yayılıb  və  məhdud  xarakter  daşıyır.  Qoyunların 

dünyada  ən çox  yayılan  cinslərinə 

Suffolk,  merinos,  teksel,  korridel,  harhados 

(Barbados Blask  Belli) aiddir.

2005-ci  ilin  avqust  ayında 

regional  nümayəndələrin  «Regional məsləhət­

ləşmə strategiyası»

  heyvandarlığın  inkişafına  görə  bütün  dünya  ölkələri  7  re­

giona təsnif olunmuşdur:

417

---

1.  Afrika  regionu (Şərqi,  Şimali, Qərbi və Cənubi Afrika);

2.  Asiya  regionu  (Mərkəzi  Asiya,  Şərqi  Asiya,  Cənub-Şərqi  Asiya, 

Cənubi Asiya);

3.  Avropa və Qafqaz;

4.  Latın  Amerikası  və  Karib  hövzəsi  (Karib  dənizi  hövşəsi.  Mərkəzi 

Amerika. Cənubi Amerika);

5.  Yaxın və Uzaq  Şərq;

6.  Şimali Amerika;

7.  Sakit  okeanın Cənub-Qərb hissəsi.

FAO  hazırda  dünyada  baş  verən  və  gündən  günə diapozonu  genişlənən 

ərzaq  çatışmazlığının  qarşısının alınması  və bu  prosesin  tənzimlənməsi  üçün 

çox  böyük  proqram   və  layihələr  həyata  keçirir.  Həmin  tədbirlərin 

nəticələrinə  əsasən  2010-cu  ildə FAO-nun 

«Ümumdünya  heyvanların genetik 

resurslarının  ərzaq  və  kənd  təsərrüfatı  sferasında  vəziyyəti

» 

adlı  xüsusi 

məcmuəsi  (külliyyatı)

  hazırlanmış  və  nəşr  olunaraq  dünyanın  bütün 

ölkələrinə  təqdim  olunmuşdur.  Həmin  məcmuə 

FAO, 

ərzaq  və  kənd 

təsərrüfatı  sferasında  genetik  resurslar  iızrə  komissiya

  tərəfindən  tərtib 

edilmişdir.  Bu  külliyyat  dünya  üzrə  ev  heyvanlarının  biomüxtəlifliyinin 

hazırkı  mövcud  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsi  üçün  ilk  qlobal  missiya 

hesab  olunur. 

Külliyyat  169 ölkə,  12  xüsusi təşkil olunmuş  tematik  müayinə 

və  m üxtəlif  beynəlxalq  təşkilatların

  ən  sonuncu  məlumatları  əsasında 

hazırlanıb.  Burada  dünyanın  heyvandarlıq  sektorunda  biomüxtəlifliyin 

vəziyyətinin  analizi,  heyvanların  mənşəyi  və  populyasıyaların  inkişafı, 

onların  istifadəsi  və  əhəmiyyəti,  yayılması  və  qarşılıqlı  məskunlaşması, 

statusu  və  nəslin  kəsilmə  ehtimalı,  təşkilatı,  normativ  və  hüquqi  bazası, 

damazlıq  işləri  və  genetik  resursların  saxlanması  proqramı  və  s.  geniş  şərh 

olunmuşdur.  Məcmuədə heyvanların  genetik  resurslarından səmərəli istifadə 

edilməsi  və 

inkişafı, 

onların 

xarakteristikası,  genetik  materialının 

saxlanması,  yaxşılaşdırılması,  populyasiyalarımn  iqtisadi  qiymətləndirilməsi 

və  s.  xüsusi  önəm  verilmişdir. 

Heyvanların  genetik  biomiixtəlifliyinə

  güclü 

nəzarət  və  onun  düzgün  idarə  edilməsi  sisteminin  yaradılması  qlobal  ərzaq 

təhlükəsizliyi  və  dünya  əhalisinin  yeyinti  məhsulları  və  digər  xammallara 

(gön-dəri,  yun,  lələk  və  s.)  olan  tələbatının  ödənilməsi  üçün  çox  böyük 

təminat  verir.  Lakin heyvandarlıq  sektoru və beynəlxalq  təşkilatlar,  xüsusən 

FAO  bu  sahədə  olduqca  ciddi  və  qlobal  çətinliklərlə  qarşılaşır. 

Dünya 

əhalisinin  sürətli  artımı,  demoqrafik  inqilab  və  partlayış,  inkişaf  etmiş 

ölkələrdə  əhalinin  ərzaq  məhsullarına  olan  tələbatının  get-  gedə  daha  da 

artması,  heyvan  və  quşların  yeni  xəstəliklərinin  peyda  olması,  klassik 

xəstəliklərin  yeniləşməsi,  qlobal  ekoloji  problemlərin  diapozonunun  çox 

genişlənməsi,  təbii kataklizmlər və s.  heyvanların genetik resurslarının inkişafı 

və  daha  məhsuldar  növ  və  cinslərin  seleksiyasının  gücləndirilməsinin  məhz 

Minilliyin  İnkişafı  Mərhələsinin  (Millenium  Development  Goals)  tələblərinə 

uyğun  olaraq  davam  etdirilməsi  zərurətini  gündəmə  gətirir.

  FAO-nun 

araşdırmaları  göstərir  ki,  bir  çox  heyvan  növ  və  cinslərində  olduqca  unikal 

xüsusiyyətlər  və  onlann 

komqirasiyası  (xəstəliklərə genetik  davamlılıq,  iqlim

418

---