Dərslik II hiSSƏ 2
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
62 • Bu torpaqlar kəndliləri ərazi əlamətlərinə görə birləşdirirdi. • Bu torpaqların zorla tutulması nəticəsində onun sahəsi getdikcə azalırdı. QEYD: XVIII əsrin ikinci yarısında əvvəlki torpaq mülkiyyət formaları demək olar ki qalırdı və elə bir ciddi dəyişiklik baş verməmişdi. Lakin xanlıqlar dövründə olan torpaq mülkiyyət formaları Səfəvilər dövründə mövcud olan torpaq mülkiyyət formalarından fərqlənirdi. Həmi fərqlər aşağıdakılar idi: • Dövlət (divan) və saray (xalisə) torpaqları xan torpaqları adlanmağa başlamışdı. • Tiyul torpaq sahibliyi tədricən nəsli səciyyə alırdı. • Tiyulun mülkə çevrilməsi prosesi getdikcə genişlənirdi. • İcma torpaqlarının ərazisi getdikcə azalırdı. Tiyulun mülkə çevrilməsi prosesinin getdikcə genişlənməsinə təsir edən amillər Azərbaycan xanlıqlarında icma torpaq sahibliyinin səciyyəvi cəhətləri Xanlıqlar dövründə şəhərlər Xanlıqlar dövründə şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri kimi inkişaf edirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərinə aiddir: • XVIII əsrin birinci yarısında dağıdılmış şəhərlər bu dövrdə bərpa edilirdi. • Şəhərlər dirçəlməyə başlayırdı (Şəhərlər dirçəlməsinin mühüm göstəricisi əhalinin artması idi). • Pənahabad (Şuşa) şəhəri yüksəlməyə başlamışdı. • Şamaxı, Bakı, Şəki, Şuşa və Dərbənd şəhərlərinin hər birində 4-10 min nəfər əhali yaşayırdı. • Təbriz yenə də Azərbaycanın ən böyük şəhəri idi. • Şamaxı əvvəlki şöhrətini bərpa etməyə başlamışdı. • Quba “Çiçi” xalçaları, Urmiya “Əfşar” xalçaları ilə məşhur idi. • Şamaxı və Şəki ipək istehsalı mərkəzləri idilər • Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Ərdəbil və Urmiya şəhərlərində də ipək parçalar istehsal olunurdu Sənətkarlıq XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərində sənətkarlıq başlıca olaraq sənətkar sexlərində və ev şəraitində fəaliyyət göstərirdilər. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda sənətkarlıq sahələri üzrə də ixtisaslaşma gedirdi, məsələn: • Lahıc kəndində - qılınc, xəncər, çaxmaqlı silahlar hazırlanırdı və metalişləmə sahəsi inkişaf etmişdi. • Gəncə, Şamaxı, Dərbənd və Cavadda – dəri istehsalı və emalı bölgələri kimi tanınırdı. • Bakıda – sənətkarlığın boyaqçılıq sahəsi daha çox inkişaf etmişdir. • Təbriz və Ərdəbildə - ipək parçalar, zərgərlik məmulatları istehsalı inkişaf etmişdi. İqtisadi inkişafın nəticəsi olması Tiyuldarın ictimai-siyasi həyatda mühüm rol oynaması Kəndliləri ərazi əlamətlərinə görə birləşdirirdi Zorla tutulması nəticəsində sahəsi getdikcə azalırdı Şuşa Bakı Dərbənd Şamaxı Şəki XVIII əsrin ikinci yarısında hər birində 4-10 min nəfər əhali yaşayan şəhərlər 63 Ticarət XVIII əsrin ikinci yarısında xanlıqlarda ticarətin inkişafında müəyyən dəyişikliklər nəzərə çarpırdı. Bu dövrdə karvan yolu və Xəzər-Volqa vasitəsilə əcnəbi ölkələrlə ticatər əlaqələri saxlanılırdı. Bu dövrdə Azərbaycan xanlıqları Hindistan, İran, Osmanlı və Rusiya ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycandan xaricə neft, duz, zəfəran, sənətkarlıq məmulatları, xalça, xam ipək və.s aparılırdı. Məsələn, Şamaxı ipəyinin Osmanlı tacirləri həvəslə alırdılar. Ərdəbil şəhərindən karvanlarla Hələb, İzmir və İstanbula ipək və ipək məmulatı aparılırdı. Xaricdən isə ölkəyə mahud, boyaq malları, qənd, dəmir, şal, düyü və.s gətirilirdi. Xanlıqlararası ticarət əlaqələri də genişlənirdi. Lakin bu dövrdə ümummilli daxili bazar üçün hələ tam şərait yaranmamışdı. XVIII əsrin ikinci yarısında ümummilli daxili bazarın yaranmasına aşağıdakı amillər mane olurdu: • Xanlıqlar arasındakı iqtisadi əlaqələrin zəif olması. • Ölkədə vahid dövlətin olmaması. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın özünəməxsus pul sistemi formalaşmışdı. Xanlıqların mərkəzi şəhərlərində zərbxanalar yaradılmışdı. Həmin zərbxanalarda mis və gümüş pul kəsilirdi. Ümumiyyətlə, XVIII əsrin ikinci yarısında – xanlıqlar dövründə Azərbaycanda işlədilən pul vahidləri – abbası, tümən, şahı və.s idi. Ticarətdə əcnəbi pullardan da istifadə edilirdi. Xanlıqlar dövründə işlədilən pul vahidləri Xanlıqlar dövründə sosial zümrələr Hakim zümrə XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda müstəqil dövlət qurumlarının – xanlıqların yaranması prosesi sosial zümrələrə də təsir göstərirdi. Bu dövrdə xanlıqlard aşağıdakı iki sosial zümrələr var idi: 1. Hakim zümrə (Feodal təbəqəsi). 2. Aşağı zümrə. Xanlıqlar dövründə hakim zümrəyə xan, sultan, məlik, bəylər (ağa), ruhanilər və elbəyilər daxil idi. Hakim zümrənin başında xan dururdu. Dövlətin başçısı sayılan xandan sonrakı yeri sultan və məliklər tuturdular. Sultanlar və məliklərə aiddir: • Bu titullar nəslən keçirdi. • Həmin hüquq hər dəfə xan tərəfindən təsdiq edilməli idi. • Geniş məhkəmə və inzibati hüquqlara malik idilər. • Qarabağdakı məliklərin başçıları, Qəbələdəki və Şəki xanlığındakı bəzi hakimlər məlik titulu daşıyırdı. Hakim təbəqə içərisində bəylər xüsusi yer tuturdu.Bəylər: • Ali zümrənin əsas hissəsini təşkil edirdi. • Geniş torpaq sahələrinə malik idi. • İrsi və şəxsi bəylərə bölünürdülər. • Vaxtilə Səfəvi şahlarından bu titulu alanlar daha nüfuzlu idilər. • Kəndlilər üzərində inzibati hakimiyyətə malik idi. • Xanlıqda böyük siyasi qüvvə idilər. • Xanın hakimiyyətinin möhkəmliyi xeyli dərəcədə bu zümrədən asılı idi. • Xan qarşısında istənilən xidmətə hazır olmalı idilər. • Qazax, Şəmşəddil və Borçalıda bəy hüququna malik olan bəylər ağa adlanırdı. Ruhanilər və elbəyilər də ali zümrəyə daxil idilər. Ruhanilər: • Ali zümrə içərisində mühüm yer tuturdular. • Bəylər kimi onlar da dərəcələrə bölünürdülər. • Vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad idilər. • Vəqflərin və dini rüsumların (xüms, zəkat və s.) hesabını dolanırdılar. Elbəyilər – xan qarşısında hərbi mükəlləfiyyət daşıyırdılar. Tümən Abbası Şahı Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|