Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

19

daxilində mütərəqqi psixoloji təlimlər meydana çıxır.  Həmin

dövrdə universitet tələbələri ilk mühazirədə professoru

qiymətləndirmək istədikdə deyirdilər:  «Bizə ruhi aləm

haqqında danışın!».

Digər elm sahələri kimi, psixologiya elmi də tədricən di-

nin təzyiqlərindən,  buxovundan azad olmağa başladı.  Antik

dövrlərdə olduğu kimi,  elm yenə də obyektiv,  rasional

düşüncəyə,  yanaşmaya,  ağıla,  inama,  real faktlara istinad

etməyə başladı. Lakin bununla yanaşı, dini inamlardan hələ də

tam imtina etmək mümkün deyildi.  Buna görə də

psixologiyanın predmeti dəyişdi. Onun predmeti ruh,  ruhu

aləm deyil, şüur, onun məzmunu, formalaşdırılması yolları ol-

du.

Lakin bu dövr ona gətirib çıxardı ki,  artıq XVIII əsrdə

faktiki olaraq idrak prosesləri psixologiyanın predmetinə çe-

vrildi. Eyni zamanda,  davranış,  emosional proseslər,  eləcə də

şəxsiyyət,  onun inkişafı hələ də psixologiyanın predmetindən

kənarda qalırdı.  Tədqiqatların belə məhdud dairəsi ilk

dövrlərdə həm də əhəmiyyətli idi. Belə ki, bu vəziyyət psixolo-

giyaya dini mövqedən uzaqlaşmağa,  sonra isə eksperimental

elmə çevrilməyə imkan yaratdı. Bu həm də onun müstəqil elm

sahəsinə

çevrilməsinə,  tədqiqat

sahəsinin,  predmetinin

fəlsəfədən fərqlənməsinə,  ayrılmasına təkan verdi.  Digər

tərəfdən isə belə yanaşma psixologiyanın inkişafına əngəl olur-

du.  Buna görə də XIX əsrin ikinci yarısında bu məsələlərə

yenidən baxmaq zərurəti yarandı.  Biologiyanın inkişafı,  o

cümlədən Ç.  Darvinin təkamül nəzəriyyəsi,  H.Spenserin və

digər tədqiqatçıların işlərinin nəticəsində psixologiya elmi

fəlsəfədən tamamilə ayrıldı,  təbiət elmlərinə yaxınlaşdı.  Bu-

nunla yanaşı,  öz predmetini genişləndirərək,  İ.N.Seçenovun

sözləri ilə desək «şüur sahəsindən davranış sahəsinə»  keçirdi. 

Beləliklə idrak proseslərindən başqa,  emosional proseslər və

davranış psixologiyanın predmetinə daxil oldu. Daha mühümü

isə ondan ibarətdir ki,  psixologiyanın obyektiv elm sahəsi ol-

---

20

maq cəhdi psixikanın tədqiqində yeni metodların axtarışına

səbəb olmadı. XIX əsrin 80-cı illərinə qədər introspeksiya hələ

də aparıcı metod olaraq qalırdı.

Psixologiya elminin inkişafının III mərhələsi Alma-

niyanın Leypsiq şəhərində V.Vundtun ilk eksperimental psix-

ologiya laboratoriyasının yaratması ilə başlayır. 

Eksperimental psixologiya laboratoriyasının yaranması

ilə psixologiya müstəqil,  obyektiv və eksperimental elm

sahəsinə çevrildi.  Lakin V.Vundt-un assosianist yanaşmanın

əsasında qurduğu psixoloji model insanın ruhu aləmi, emosian-

al haləti,  şəxsiyyətin strukturu,  yaradıcı fəallığı ilə bağlı yeni

faktlar verə bilmədi.

Belə vəziyyət alimləri psixikanın tədqiqi ilə bağlı yeni

metodlar axtarmağa sövq etdi. Həmin dövrdə yaranan ilk psix-

ologiya məktəbləri (strukturalizm,  funksionalizm,  Vyursburq

məktəbi)  uzun müddət fəaliyyət göstərə bilmədi.  Lakin onlar

sübut etdilər ki,  psixologiyanın predmeti,  metodları ilə bağlı

fərqli mövqelər,  yanaşmalar mövcuddur.  Beləliklə,  zamanın

tələblərinə uyğun yeni axtarışlar başladı. Bu dövrü psixoloqlar

metodoloji böhran  dövrü adlandırırlar.

Vahid mövqeyə gələ bilməmələri nəticəsində XX əsrin

əvvələrində psixologiyada bir neçə istiqamət meydana çıxdı. 

Onların hər birinin öz predmeti və tədqiqat metodları yarandı. 

Nəticədə psixologiyada psixoanaliz,  biheviorizm,  qeştalt psix-

ologiya,  marksist psixologiya istiqamətləri və məktəbləri

yarandı. 

XX əsrin II yarısında yeni psixologiya məktəbləri və

istiqamətləri:  humanist psixologiya,  genetik psixologiya,  koq-

nitiv psixologiya meydana çıxdı. Beləliklə, demək olar ki, XX

əsrin 60-cı illərindən başlayaraq psixologiya elmi özünün yeni

inkişaf mərhələsinə daxil oldu.  Bu mərhələnin xarakterik

xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,  indi ayrılma,  parçalanma yox, 

ayrı-ayrı məktəblərin, tədqiqat istiqamətlərinin birləşməsi pro-

sesi gedir. 

---

21

I.1.4.  Azərbyacanda psixoloji fikrin və elmi

psixologiyanın yaranması, inkişafı

Azərbyacanda psixoloji fikrin təşəkkülü və inkişafı

Bütün dünyada olduğu kimi,  Azərbaycanda da psixoloji

fikrin yaranması və inkişafını iki mərhələyə ayırmaq olar: 

elməqədərki və elmi psixologiyanın təşəkkülü və inkişafı. 

Əlbəttə, onların arasında kəskin sədd qoymaq, sərhəd çəkmək

də düzgün olmazdı.  Onlar bir-birinin daxilində formalaşmış, 

biri digərinin inkişafına zəmin yaratmışdır.

Elməqədərki psixoloji fikirlərin yaranması tarixi çox

qədimdən,  eramızdan əvvəldən başlanır.  O,  bir tərəfdən Şərq

fəlsəfi fikrindən, digər tərəfdən xalq yaradıcılığından bəhrələn-

mişdir. O bir tərəfdən həyatın özündən, ictimai-tarixi proseslər-

dən asılı olaraq inkişaf etmiş, digər tərəfdən baş verən proseslər

psixoloji fikrə öz təsirini göstərmişdir.

Azərbaycanda psixoloji fikrin, psixologiya elminin tarix-

inin araşdırılmasını dünya psixologiya elminin inkişafı

kontekstindən ayırmamağı lazım bildik.

Professorlar Ə.S.Bayramov və Ə.Ə.Əlizadə elməqədərki

psixologiyanı eyni zamanda «güzəran psixologiyası»  adlan-

dırırlar. Onlar yazırlar: «Güzəran psixologiyasına aid biliklərin

mənbəyini ictimai və şəxsi təcrübə təşkil edir. Hələ qədim za-

manlardan başlayaraq bu biliklər nəsildən-nəslə verilmiş

müxtəlif obrazlı ifadələrdə,  atalar sözlərində,  bayatılarda, 

nağıllarda, dastanlarda və s.-də özünün əksini tapmışdır. Bizim

hər birimiz bu bilikləri ətraf adamlardan,  eləcə də şifahi xalq

ədəbiyyatı vasitəsilə mənimsəyirik.  İnsanın şəxsi təcrübəsində

həmin biliklər daha da dəqiqləşir,  yeni məna çalarları kəsb

edir».

Onlar daha sonra yazırlar:  «Güzəran psixologiyasına aid

olan biliklərdə biz hətta müasir psixologiya üçün maraqlı olan

---