anasını və əmisini atasına sədaqətsizlikdə günahlandırması
tayfada mənfi təəssürat oyadıb. Nə üçün? Çünki həmin
tayfanın adətlərinə görə bir nəfər öldükdə onun qardaşı varsa, o
bundan sonra dul qalmış arvada və yiyəsiz qalmış mülk və
torpaqlara sahib çıxmalıdır ki, qardaşının varidatı başlı-başına
olmasın. Bu hal mədəniyyətlər arasındakı fərqə bir nümunədir.
Bir xalq bu hadisəni müsbət qarşıladığı halda, digəri buna
mənfi münasibət bəsləyir (26, 46-53).
“The Translator” (Tərcüman) jurnalının 2008-ci ildə
dərc olunmuş II sayında mədəniyyətlərarası əlaqə ilə bağlı
oxuyuruq: «Qomez Kora mədəni əlaqənin yoxluğunu
İspaniyada
xarici
myuzikalların
ixracında
başlıca
problemlərdən biri kimi qeyd edir: “Məsələn, 2006-cı ildə
ABŞ-da ən çox uğur qazanmış myuzikal olan “Cersi Boiz”
İspaniyada uğur qazana bilməzdi, çünki o yalnız ABŞ-da
tanınmış mahnılara əsaslanır”. Beləliklə də, mədəni yaxınlıq
və ya məxəz dil daşıyıcılarının mədəniyyətinə mənsub
olmamaq seçim prosesində digər bir amildir” (20, 334).
Bəzən də elə ola bilər ki, bir dildə yazılmış komediya
başqa dilin daşıyıcılarından ibarət tamaşaçılarda kədərli göz
yaşları doğursun. Belə hallarda adətən tərcüməçilər adaptasiya
yoluna üz tuturlar. Yenə də “The Translator” Jurnalının həmin
sayında oxuyuruq: “Məsələn, ‘Los productores’ librettosu
ispan tamaşaçılarında yumor hissi doğursun deyə müxtəlif
dəyişikliklərə məruz qalmışdır” (20, 335).
Yuxanda gətirdiyimiz misallardan göründüyü kimi,
adaptasiya tərcümədə mədəniyyətlərarası fərqlə bağlı
yaranmış çətinlikləri aradan qaldırmaq yollarından biridir. Bu
və ya başqa bir həll yolunun seçilməsi əksər hallarda
tərcüməçinin mədəni səriştəsindən asılı olur.
Dilmanclıq təcrübəsində belə mədəniyyətlərarası fərqlər
sözsüz ünsiyyətin ifadəsində də öz əksini tapır. Misal üçün
pıçıltı ilə tərcümədə dilmancla müştəri arasındakı
47
yaxınlıq müəyyən qədər mədəni amildən asılı ola bilər.
Məsələn, bəzi xalqlarda tanışlıq zamanı təqdim olunarkən və
yaxud tərcüməyə görə təşəkkür əlaməti olaraq qadınla əl tutub
görüşmək vacib deyil. Bəzən isə bu, arzuolunmaz bir jestdir.
Müxtəlif mədəniyyətlər mövcud olduqca, həmin
mədəniyyətlərə xas elementlərin hədəf dildə ifadə olunması
xüsusi səy və səriştə tələb edəcək.
«Kanadada İcma Dilmanclarının Fəaliyyəti üzrə Milli
Standartlar»da dilmancın rol və vəzifələrindən bəhs olunarkən
onun mədəni səriştəsi də vurğulanır: «Dilmanc təbliğatçı və ya
mədəniyyət üzrə dəllal rolunda çıxış etmədən mədəniyyətlə
bağlı incəlikləri başa düşməli və onları hədəf dildə ifadə etməyi
bacarmalıdır» (22, 18).
Mövzuya aid sual:
Piraha tayfasının dilinə və ya həmin dildən tərcümə
edərkən hansı çətinliyiniz ola bilər və onu necə həll etmək
mümkündür?
.. .According to a study carried out by Dr Peter Gordon, a
bio-behavioural scientist who studied an Amazon tribe of fewer
than 200 people, people from another culture are not able to
understand certain concepts of other cultures because they
don’t have words for it.
In the language of the Piraha, there are no numbers
beyond “one”, “two” or “many”. Even “one” does not
necessarily mean a single piece, but can refer to a very small
number of objects.... It is impossible to ask Piraha members to
perform a task that involves a comparison of two or more
objects (82).
48
3.3.
TƏRCÜMƏÇİ VƏ ONA MÜNASİBƏT
Tərcüməçi irsi nə deməkdir və tarixən tərcüməçiyə
münasibət necə olmuşdur?
Artıq bəhs olunduğu kimi, peşəkar tərcüməçi olmağın
şərtləri mürəkkəb, onun qarşısında qoyulan tələblər olduqca
ciddidir. Buna görə tərcüməçi və dilmanclarm cəmiyyətdə
mövqeyi və onlara qarşı rəftar həmişə müxtəlif olmuş, ayrı-
ayrı dövrlərdə və ölkələrdə onların əməyinə və şəxsiyyətinə
münasibət fərqli səciyyə daşımışdır. Bunu müxtəlif tərcümə
ədəbiyyatından, dərslik və digər mənbələrdən götürülmüş
faktlar, hazırda ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda
tərcüməçilərin vəziyyəti də aydın göstərir. Bəzi cəmiyyələrdə
tərcüməçinin böyük hörməti olmuşdur. Məsələn, qədim
dövrlərdə Afrika tayfalarında dilmanclara «müdrik adamlar»
üçün doğulmuş «müdrik adamlar» kimi baxılmış və bu peşə
irsən ötürülmüşdür. Orta əsrlər Türkiyəsində tərcüməçilər
böyük hörmət sahibi olmuşlar. Əcnəbi mənşələrinə
baxmayaraq, onlara saqqal saxlamaq, at belində gəzmək kimi
yerlilərə məxsus imtiyazlar verilmişdir. XVI əsrdə Türkiyədə
tərcüməçilərin ayrıca məscidi də olmuşdur. Amma
müstəmləkəçilik dövründə Yeni Dünyada vəziyyət tam fərqli
xarakter daşımışdır. Bu da onların ictimai vəziyyəti ilə
əlaqələndirilir, çünki onların çoxu ağ sahiblərinin yanında
qulluq edə-edə quldan dilmanca çevrilmişlər. Onların ən bariz
nümayəndəsi ingilis və ispan dillərində «malinçista» (satqın)
sözünün yaranmasının səbəbkarı sayılan Dona Marina
olmuşdur. Hindu tayfasından olan və öz dövrünün ən cəsarətli
bir qadını sayılan Dona Marina ispan müstəmləkəçisi Hernan
Kortesə sədaqətlə xidmət edib, yerli tayfaların gəlmələrə qarşı
qurduqları pusqudan onu xəbərdar etdiyinə görə xəyanətkar
sayılmışdır. Onun haqqında «İki dünya arasında» kitabında
yazılanlarda deyilir ki, o, ekspedisiyanın gedişində ələ
keçirilmiş bütün
49
Dostları ilə paylaş: |