iqtisadi nəzəriyyənin predmeti. İqtisadi anlayışlar və qanunlar
riliyindən bəhs edən
«sosializmin» siyasi iqtisad elmi olmuşdur. Əslində isə totalitar,
inzibati-planlı üsulla idarə edilən Sovet sosialist sistemində heç bir
obyeKtiv iqtisadi qanunun tələbləri nəzərə alınmamışdır. Digər
tərəfdən, «əməyə görə bölgü», «sosialist yığımı», «sosialist əhali
artımı», «sosializm yarışı», «planauyğun- luq» Kİmi anlayışlar yalnız
sosializmə xas olan xüsusi qanunlar Kİmi təqdim olunurdu. Bütün
bunları
təbliğ
etməK,
Sovet
sosialist
iqtisadiyyatının
üstünlÜKİərindən danışmaq. Kapitalizmi «tüfeyli», «çürüməKdə»
olan, «Kortəbii» və «hərc-mərclİK» yolu ilə gedən bir cəmiyyət Kİmi
qələmə verməK «sosializm siyasi iqtisadının» başlıca vəzifəsi idi.
Bunları yada salmaqda məqsədimiz odur Kİ, iqtisadi nəzəriyyə
partiyalılıqdan uzaq, tərəfsiz, obyeKtiv bir elm Kİmi fəaliyyət
göstərməli və funKSİyalarını da bu istiqamətdə yerinə yetirməlidir.
Bununla bağlı P.Samuelson «EKonomİKS» dərsliyində haqlı olaraq
göstərir Kİ, iqtisadi nəzəriyyə ayrı-ayrı partiya, ictimai təbəqələrin
elmi Kİmi çıxış edərsə, o öz həqiqi obyeKÜndən uzaqlaşar,
ümumiqtisadi prinsip və nəzəri fİKİrlər deməKdən məhrum olar.
İqtisadi qanunları dərK etməyin, öyrənməyin əsas şərti, o
qanunların fəaliyyət KÖstərdiyi şəraiti araşdırmaqdır.
Təbiət qanunlarından fərqli olaraq iqtisadi qanunların normal
fəaliyyət göstərməsi üçün zəruri şərtlərin olması lazımdır. Məsələn,
rəqabət qanununun normal fəaliyyəti üçün sərbəst sahibKar- lığın,
azad təşəbbüsün sərbəst bazar qiymətlərinin olması tələb olunur.
Dö\lətin iqtisadiyyatı tam nəzarətdə saxlaması və inhisara alması
iqtisadi qanunların tə’sir dairəsini daraldır və onların özünü
göstərməsinə imKan vermir. ƏKSinə, öİKədə dövlət inhisar- çılığının,
habelə hər cür inhisarçılığın aradan qaldırılması iqtisadi qanunların da
sərbəst fəaliyyəti üçün şərait yaradır.
Bu
halda dərK edilmiş iqtisadi
qanunlar iqtisadiyyatın maKro və mİKro səviyyələrində idarəetmənin,
təsərrüfatçılıq üsullarının elmi əsaslarına çevrilə bilər. Aydındır
K
İ,
təsərrüfat subyeKtləri ən çox hüquqi qanunlar əsasında idarə edilir və
tənzimlənir. LaKİn, onu da unutmaq olmaz Kİ, hüquqi qanunlar
iqtisadi şəraiti və tələbatı az və ya çox dərəcədə düzgün
ƏKS
etdirdİKdə işləyə bilərlər.
Bu
qanunları iqtisadi qanunlarla da
eyniləşdirməK olmaz. Son vaxtlar parlamentlərdə iqtisadi islahatlara
dair verilən qanunları iqtisadi qanunlar adlandırırlar.
Bu
Kütləvi
mətbuat orqanlarında da ifadə olunur. Nəzərə almaq lazımdır
K
İ,
dövlətin, parlamentin qəbul etdiyi qanunlar yalnız hüquqi qüvvəyə
malİKdir. Bu qanunlar «işləyə» də bilər, işləməyə də, onları dəyişdirib
yenisi ilə əvəz etməK də o qədər çətin deyil. LaKİn, rəqabət,
tələb-təKİif, tələbatın art-
25
iqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu
ması Kİmi iqtisadi qanunları ləğv etməK, yenisi ilə əvəz etməK olmaz.
Buna görə də hüquq qanunları ilə gerçəK iqtisadi həyatı ifadə edən
iqtisadi qanunları eyniləşdirməK də düzgün olmazdı.
Elmi həqiqətləri araşdırmağın, dərK etmənin metod və üsullarına
bələd olmadan iqtisadi nəzəriyyəni bir elma sistem Kİmi öy- rənməK
də çətindir. Bunu nəzərə alıb iqtisadi nəzəriyyədə tətbiq olunan elmi
idraK metodlarının qısa şərhini verirİK.
§3. İqtisadi nazəriyifənin metodu
Hər bir elm öz predmetini müəyyən metodların vasitəsilə öyrənir.
Metod yunanca «Methodos» sözündən olub tədqiqat yolu de- məKdir.
Məşhur ingilis filosofu F. BeKon (XVII əsr) demişdir
K
İ,
metod
yolçunun yolunu işıqlandıran bir fanardır. Elmin və alimin yolunu
işıqlandıran bu «fanar» çox mürəKKəb metod və üsulların vasitəsilə
yandırıla bilər. Elmdə hamar və açıq bir yol yoxdur.
O,
real gerçəKİiyi
araşdırmalı, onun mahiyyət və qanunlarını
aşKara
çıxarmalıdır.
İqtisadi nəzəriyyə bir elm Kİmi iqtisadi hadisələrin və proseslərin
araşdırılmasında özünəməxsus metodlardan ıscifadə edir. Bu elmin
predmetinin xarauteri (iqtisadi münasibətlər) elədir Kİ, bunun dərK
edilməsində
müasir
laboratoriyalardan,
mürəKKəb
texnİKİ
vasitələrdən istifadə etməK çətindir. FizİKa, Kİmya, biologiya Kİmi
elmlər bu metodlardan geniş istifadə etməK imKanına malİKdir.
İqtisadi münasibətlər sistemini öyrənən iqtisadi nəzəriyyə isə öz
predmetini müəyyən laboratoriya çərçivəsində parçalayıb hissələrə
bölə bilməz.
İqtisadi nəzəriyyədə
bütün
bu
furiKsiyalan
nəzəri təfəKKÜr və
onun
əsaslandığı metodlar yerinə yetirməlidir.
Cəmiyyətin iqtisadi həyatı milyonlarla hadisələr və proseslərlə
doludur. Həm də bu üzdə görünən hadisələr çox qarışıq, bir- birilə
çulğaşan hadisələr Kİmi fəaliyyət göstərirlər. Bu hadisələri müşahidə
etməK, onların görünən və görünməyən tərəflərini fərq- ləndirməK,
mühüm hadisələri təsadüfi Keçici hadisələrdən ayıra bilməK elmi
təfəKKÜrün vəzifəsidir. Bunun üçün birinci növbədə elmi abstraKsiya
metodundan istifadə etməK tələb olunur. Elm tarixində sınaqdan
çıxmış abstraKsiya metodu vas'> '.əsilə müşahidə edilən hadisələrdə
mühüm olan tərəflər aşKara çıxarıl ır və nəzəri üraumiləşdirrnələr
aparılır. Elmi abstraKsiya iqtisadi həyat hadisələrinin təfəKKÜrdə
ümumiləşdirilməsi və onların anlayışlar, Kateqoriyalar şəKİində ifadə
edilməsi metodudur. Bu metodla hadisələr öz KoıiKret, Keçici və
təsadüfi tərəflərindən təcrid olunur, onlara xas olan ümumi mühüm
cəhət aşKara çıxarılır. AbstraKt (mücərrəd) anlayışlar heç də
məzmunsuz, mahiyyətsiz anlayışlar
26