Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi nəzəriyyanin predmeti. İqtisadi anlayışlar və qanunlar 

yəniiji verdiyi nəticələrdən faydalana bilərlər. 

Bais 

iqtisadiyyatı  bütöv  bir  sistem  şəKİində  necə  və  hansı 

vasitələrlə  öyrənməK  olar?  İqtisadiyyat  ona  xas  olan  anlayışlar, 

Kateqoriyalar və qanunlar vasitəsi ilə təhlil edilir və öyrənilir. İqtisadi 

nəzəriyyənin  də  başlıca  funKsiyası  bu  Kateqoriya  və  qanunları  üzə 

çıxarmaq və şərh etməKdir. 

İqjtisadi  anlayışlar,  Kateqoriyalar  və  qanunlar 

-  iqtisadi  nəzəriyyənin 

bünövrəsidir. İqtisadi nəzəriyyə bir elm Kİmi həyatın üzündə görünən 

hadisələrin  təsvirindən  ibarət  deyildir.  ÇünKİ,  iqtisadi  həyatın  üzdə 

görünən,  gözlə  seyr  edilən  hadisələri  heç  də  onların  daxili 

mahiyyətlərilə  üst-üstə  düşmür.  Elmin  vəzifəsi  isə  hadisələrin 

görünməyən  tərəflərini,  mahiyyətlərini  aşKar  et-  məKcİir.  Bu 

mahiyyətlər  isə  iqtisadi  anlayışlar.  Kateqoriyalar  və  qanunlar 

vasitəsilə açılır və təhlil edilir. 

İqtisadi  anlayış  müəyyən  iqtisadi  hadisəni,  prosesi  ümumiləş- 

dirməK  və  müəyyən  terminlə  ifadə  etməKdir.  Məs.,  müİKİyyət, 

istehsal, bölgü, əmtəə, pul, bazar, qiymət, mənfəət, faiz 

Kİmi 

yüzlörlə 

iqtisadi  anlayışlar  mövcuddur.  «İqtisadi  Kateqoriya»,  «iqtisadi 

qanun», «iqtisadi prinsip» və sairə Kİmi işlədilən ter- minlör, adlar da 

iqtisadi  anlayışlardır.  Bədii  ədəbiyyatın  obrazları  insanlardır,  iqtisad 

elminin «obrazları» isə iqtisadi anlayış və Kateqoriyalardır. 

İqtisadi  Kateqoriyalar  iqtisadiyyatın  ayrı-ayrı  cəhətlərinin, 

tərəflərinin  ümumiləşdirilmiş  nəzəri  ifadələridir.  Məsələn,  əmtəə, 

mübadilə, pul, qiymət, əməK haqqı Kİmi Kateqoriyaların hər birində 

insan münasibətlərinin müəyyən tərəfləri, mahiyyəti ifadə olunur. Bu 

Kateqoriyalar  insanların  şüurlu,  məqsədli  iqtisadi  fəaliyyətlərinin 

reallaşması  üçün  vasitədir.  Əslində  də  bu  iqtisadi  alətlər  və  vasitələr 

insanların müxtəlif iqtisadi fəaliyyətlərinin ifadəsidir. 

İqtisadi  Kateqoriyaları,  anlayışları  öyrənmədən  iqtisadiyyatın  ən 

mürəKKəb və dərin mahiyyətini ifadə edən iqtisadi qanunları da başa 

düşməK olmaz. 

İqtisadi  qanunlar 

iqtisadiyyatın  inKİşaf  qanunlarıdır.  Təbiətdə 

olduğu Kİmi cəmiyyətdə də ona xas olan obyeKtiv inKİşaf qanunlarını 

inKar  etməK  olmaz.  LaKİn,  təbiətin  mütləq  mə’nada  obyeKtiv 

qanunlarından  fərqli  olaraq  iqtisadi  qanunlar  şüurlu  fəaliyyətin, 

insanın,  cəmiyyətin  və  dövlətin  fəaliyyəti  şəraitində  tə’sir  göstərən 

qanunlardır.  Bunlar  insanların  şüurlu,  məqsədli  fəaliyyətlərində 

özünü  göstərən  və  reallaşan  qanunlardır.  Bu  səbəbdən  iqtisadi 

qanunlara  iradi,  subyentiv  anlayışlar  Kİmi  də  baxnlaq  olmaz.  Təbiət 

qanunları Kİmi iqtisadi qanunlar da obyeKtiv qanunlar Kİmi fəaliyyət 

göstərirlər. 

23 

---

İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu 

Ən  Ümumi  şəKİldə  götürüldÜKdə  qanun,  hadisələrin,  şeylərin 

daxili  mahiyyətidir.  Bütün  hadisələr  isə  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  əlaqə  və 

asılılıq  şəraitində,  daim  inKİşaf  və  hərəKətdə  fəaliyyət  göstərirlər. 

Bunların  arasında  təsadüfi.  Keçici,  bir  an  fəaliyyətdə  olan  hadisə  və 

əlaqələr də mövcuddur. Qanun isə baş verən hadisələr arasındaKi hər 

cür  əlaqəni  deyil,  onlarda  sabit  qalan,  təKrar  olunan  ən  mühüm 

səbəb-nəticə  əlaqələrini  ifadə  edir.  Deməli,  qanun  hadisələrin  bütün 

cəhətlərini  və  tərəflərini  yox,  onların  ən  mühüm  mahiyyətini 

ƏKS 

etdirir.  Məsələn,  əmtəənin  alqı-sat-  qısına,  qiymətinə  çoxlu  təsadüfi 

hadisələr tə’sir göstərə bilər. LaKİn burada əsas cəhət onun istehsalına 

sərf edilən xərclər və faydalılığıdır. 

İqtisadi  qanunlar  sistem  şəKİində  fəaliyyət  göstərirlər.  Bu  o 

deməKdir Kİ, onlar bir-birilə bağlı və qarşılıqlı asılılıq şəraitində tə’sir 

göstərir  və  təzahür  edirlər.  Qanunların  təzahür  etdiyi,  yə’ni  aşKara 

çıxdığı  formalara  iqtisadi  Kateqoriyalar,  iqtisadi  anlayışlar  deyilir. 

Əmtəə,  pul,  banK,  Kredit,  tələb,  tƏKİif  və  s.  eyni  zamanda  iqtisadi 

qanunlar  sisteminin  təzahür  formalarıdır.  Biz  həyatda  iqtisadi 

qanunları  «xalis»,  «çılpaq»  şəKİldə  müşahidə  edə  bilmərİK.  Bu 

qanunların  dərK  edilməsi,  öyrənilməsi  və  üzə  çıxarılması  iqtisadi 

nəzəriyyənin  funKsiyasıdır.  Hər  bir  qanunun  fəaliyyət  mexanizmini, 

tə’sir dairəsini, təzahür formalarını öyrən- məK, aşKar etməK mühüm 

nəzəri  və  əməli  əhəmiyyət  Kəsb  edir.  Bu  baxımdan  çağdaş  iqtisadi 

sistemdə, sərbəst bazar iqtisadiyyatında ən geniş tə’sir dairəsinə malİK 

olan iqtisadi qanunları - dəyər qanunu, qiymət qanunu, pul tədavülü, 

tələbatın  artması,  tələb,  təK-  lif,  rəqabət  Kİmi  qanunların 

öyrənilməsinin  böyÜK  əhəmiyyəti  vardır.  ÖİKəmizin  Keçid 

iqtisadiyyatı  dövründə  olduğunu  nəzərə  alıb  ümumiqtisadi 

qanunların  və  prinsiplərin  bu  şəraitdə  necə  və  hansı  istiqamətdə, 

çərçivədə tə’sir göstərə bilməsi məsələlərini də öyrənməK lazım gəlir. 

Bir sözlə, milli iqtisadiyyat hansı iqtisadi sistemə Keçirsə, o sistemə də 

xas  olan  iqtisadi  qanunlar  və  Kateqoriyalar  da  orada  fəaliyyət 

göstərməlidir. LaKİn, hər bir öİKənin, regionun özünə məxsus maddi, 

iqtisadi və mə’nəvi dəyərləri, KonKret iqtisadi şəraiti nəzərə alınmaqla 

iqtisadi  Kateqoriyaların  necə  və  hansı  çərçivədə  tə’sir  göstərməsi  də 

öyrənilməlidir. 

Sovet  iqtisadi  ədəbiyyatında,  dərslİKİərində  adətən  iqtisadi 

qanunları  və  anlayışları  ümumi  və  xüsusi  Kateqoriyalara,  daha 

doğrusu. Kapitalizmin və sosializmin iqtisadi qanunlarına bölürdülər. 

Buradan  da  «Kapitalizm»  və  «sosializm»  siyasi  iqtisad  elmləri,  buna 

uyğun  Kapitalizmin  və  sosializmin  iqtisadi  qanunları  anlayışı 

yaranmışdır.  Ən  çox  iqtisadi  qanunların  obyeK-  tivliyindən  və 

onlardan şüurlu, planlı istifadə edilməsinin zəru- 

24

 

---