Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları 

iniKan yaradır. Bu cəmiyyətlər bir çox adamlara imKan verir Kİ, onlar 

malİK olduqları az həcmli Kapitalları belə hər hansı işgüzar fəaliyyəti 

həyata  KeçirməK  üçün  bir  yerə  toplasınlar  və  onlardan  səmərəli 

istifadə etsinlər. 

2.

 

Səhmdarlar  məhdud  mə'suliyyət  daşıyırlar.  Bu  onunla 

əlaqədardır  Kİ,  səhmdar  cəmiyyətlərinin  fəaliyyəti  əsasən  məhdud 

fəaliyyət prinsipi üzərində qurulmuşdur, yə'ni səhmdar cəmiyyətinin 

fəaliyyətinə  öz  vəsaitini  yönəltmiş  fizİKİ  və  hüquqi  şəxslər  - 

səhmdarlar  bütövlÜKdə  öz  əmlaKİarı  ilə  deyil,  yalnız  aldıqları 

səhmlərin  qiyməti  məbləğində  -  verdİKİəri  pay  həcmində 

cavabdehdirlər. 

3.

 

PeşəKar  idarəetmə  -  səhmdar  cəmiyyətlərinin  idarə  olunması 

adətən  yÜKSƏK  səviyyəli  şəxslər  -  menecerlər  tərəfindən  həyata 

Keçirilir. 

Səhmdar  cəmiyyətlərinin  çatışmazlıqlarına  isə  aşağıdaKilar  aid 

edilir; cəmiyyətin fəaliyyəti üzərində ciddi nəzarətin olması; səhmdar 

cəmiyyətlərinin fəaliyyətinin nəticə etibarı ilə inhisar- çılığa meylliliyi; 

İKİqat  vergi  ödənilməsi  qaydası  -  mənfəətdən  vergi  və  səhm 

sahiblərinin aldıqları dividentdən vergi. 

Səhmdar  cəmiyyətlərinin  buraxılan  səhmlərin  növündən  və 

onların  bazarda  dövriyyəsinin  təşKİlindən  asılı  olaraq  İKİ  tipi 

fərqləndirilir: açıq və qapalı. Açıq tipli cəmiyyətlərin səhmləri heç bir 

məhdudiyyət qoyulmadan bazarlarda alınıb-satılır. Cəmiyyət və onun 

səhmdarları  öz  öhdəlİKİərinə  görə  cəmiyyətin  bütün  əm-  laKi  ilə 

məs'uliyyət daşıyırlar. Qapalı tipli səhmdar cəmiyyətinin səhmləri isə 

tə'sisçi səhmdarların öz aralarında bölüşdürülür və bazara çıxarılmır. 

Bu  cür  cəmiyyətlər  nizamnamə  Kapitalının  formalaşması  üçün 

tə’sisçilərin  öz  Kapitalı  Kifayət  edən  zaman  yaradılır.  Səhmdar 

cəmiyyəti  və  səhmdarlar  öz  öhdəlİKİərinə  görə  yalnız  qoyulmuş 

Kapital  həcmində  məs'uliyyət  daşıyırlar.  Məhz  buna  görə  belə 

cəmiyyətlər bir sıra öİKƏİərin iqtisadiyyatında məhdud məs'uliyyətli 

müəssisələr  adı  ilə  müstəqil  forma  Kİmi  geniş  fəaliyyət  göstərirlər. 

Burada, belə bir məsələni də qeyd etməK lazımdır Kİ, bə'zi öİKƏlərdə 

səhmdar cəmiyyəti Korporasiya adlanır. 

İnKİşaf  etmiş  öİKƏlərin  iqtisadiyyatında  səhmdar  cəmiyyətləri 

əhəmiyyətli  rol  oynayırlar.  Məsələn,  ABŞ-da  təxminən  19  milyon 

müəssisədən  70%-ə  qədəri  fərdi,  10%-i  şərİKİi,  20%-i  isə  səhmdar 

cəmiyyətləridir.  LaKİn  ABŞ  iqtisadiyyatında  məhz  Korporasiyalar 

hegemon rol oynayırlar. Belə Kİ, e'maledici sənaye sahəsində istehsal 

olunan məhsulun 90%-i onların payına düşür. 500 iri Korporasiya isə 

ümumi milli məhsulun 40% -dən çoxunu istehsal edir. 

Dövlət müəssisələri dövlət müİKİyyətinə əsaslanır və İKİ əsas 

266

 

---

Firmanın (müəssisənin) fəaliyyət mexanizmi və təşKilati - hüquqi formaları 

əlamətlə səciyyələnir. Birincisi, dövlət müəssisələrinin əmlaKi və idarə 

olunması  tamamilə  və  ya  qismən  dövlətin  və  onun  orqanlarının 

(nazirlİK,  birlİK)  əlində  cəmlənir.  İKİncisi,  dövlət  müəssisələrinin 

fəaliyyətinin məqsədilə bağlıdır. Onların öz fəaliyyətlərində yÜKSƏK 

mənfəət əldə etmələri yeganə məqsəd deyildir. Onların əsas məqsədi 

hansı  yolla  olursa-olsun  (iqtisadi  səmərəliliyin  azalması  və  hətta 

ziyana düşməKİə olsa belə) ictimai tələbatı ödə- məKdir. 

Hazırda dünya iqtisadiyyatında xarici investisiyanın cəlb olunması 

forması  Kİmi  müştərəK  müəssisələr  geniş  yayılmışdır.  Bu  formanın 

xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir 

K

İ,

 

hər  hansı  bir 

Ö

İ

KƏ 

daxilində  işgüzar 

fəaliyyəti  həyata  KeçirməK  üçün  həmin  öİKənin  və  xarici  öİKƏİərin 

sahibKarlıq subyeKtləri birgə, şərİKİilİK qaydasında çıxış edirlər. Belə 

müəssisələr  bə'zi  dövlətlərdə  inzibati  metodlarla,  bə'zilərində  isə 

müəyyən güzəştlər hesabına inKİşaf etdirilir. 

Bazar  iqtisadiyyatı  öİKƏlərində  fəaliyyətinin  miqyasına,  təmər- 

KÜzləşmənin  səviyyəsinə  görə  müəssisələrin 

K

İ

Ç

İ

K

,

 

orta  və  iri 

formaları  fərqləndirilir.  Bu  təsnifləşdirmədə  əsas  göstərici  Kİmi 

işçilərin sayı qəbul edilmişdir. Bu göstərici öİKənin iqtisadi,  sosial və 

siyasi  xüsusiyyətindən  və  s.  asılı  olaraq  müxtəlif  öİKƏlərdə  bir- 

birindən fərqlənir. Adətən 50-yə qədər (ABŞ-da 100-ə qədər) işçisi olan 

müəssisə 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisəyə,  500-dən  çox  (ABŞ-da  1000-dən  çox)  işçisi 

olan  isə  iri  müəssisə  hesab  olunur.  Azərbaycanda  sənayedə  50-yə, 

tİKİntidə 25-ə, nəqliyyatda 15-ə, ticarət və xidmət sahələrində isə 10-a 

qədər  işçisi  olan  müəssisə 

-

  K

İ

Ç

İ

K

,

 

buna  uyğun  olaraq  300,  150,  75  və 

50-dən çox işçisi olan isə iri müəssisə hesab olunur. 

Qeyd  etməK  lazımdır 

Kİ, 

bazar  iqtisadiyyatının  normal  fəaliyyəti 

üçün KİÇİK müəssisələrin əhəmiyyəti və rolu böyÜKdür. Məhz buna 

görə də dövlət tərəfindən 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisələrə KÖməKİİK edilir. 

Son  dövrlərdə 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisələrlə  iri  müəssisələr  arasında  sıx 

iqtisadi  əlaqələrin  yaranması  və  inKİşafı  da 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisələrin 

fəaliyyətinin genişlənməsinə şərait yaradır. 

Orta müəssisələr 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisələrə nisbətən azsaylıdır və hazırda 

onların  sayının  azalması  meyli  güclənir.  Bu  onunla  əlaqədardır  Kİ, 

onlar  nə  KİÇİK  müəssisələr  Kİmi  çoxsaylı  və  çevİK,  nə  də  iri 

müəssisələr  Kİmi  güclü  deyillər.  Bəs  bazar  iqtisadiyyatında  orta 

müəssisələrin rolu nədən ibarətdir? 

Hər  şeydən  əvvəl  onu  göstərməK  lazımdır 

K

İ,

 

orta  müəssisələr  iri 

biznes  üçün  güclü  rəqib  Kİmi  çıxış  edir.  Onlarda  inhisarlaş-  mağa, 

iriləşməyə doğru meyl vardır. Orta müəssisələr həm də Kapita- 

267 

---