Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsaslan
dırmaq, göstərilən altı əsas funKsiyanm düzgün gedişini tə'min
etməKdən ibarətdir. Onun fİKrincə, idarəetmə təcrübəsi özünə bunları
daxil etməlidir: əvvəlcədən görməK, təşKİl etməK, sərəncam verməK,
razılaşdırmaq, nəzarət etməK.
A.Fayol tarixdə
ÜK
dəfə menecmentə sistemli baxış, onu funn-
sional əlamətlərinə, operativ planlaşdırma, təqvimi tənzimləmə,
idarəetmə Koordinasiyası və təşKİlə nəzarətə əsasən təhlil etmişdir.
Teylorun və Fayolun irəli sürdÜKİəri idarəetmə prinsiplərindən
hazırda da geniş istifadə olunur. Bu, onlar tərəfindən irəli sürülmüş
prinsiplərin ən'ənəvi olub, bütün müəssisələr üçün universal xaraKter
daşıması ilə izah olunur.
MenecerlİK nəzəriyyəsi sonraKi dövrlərdə daha da təKmilləşdi-
rilmiş və öz ƏKSini çox müxtəlif təzahür formalarında tapmışdır.
Müxtəlif problemlər müxtəlif formalarda ön plana çəKİlmişdir. 50-
60-cı illərdə idarəetmənin təşKİlati struKturu diqqət mərKəzində
durmuşdur. 60-70-ci illərdə strateji planlaşdırma baş verir. 80-cı illər isə
qabaqcıl
Qərb
firmalarının
strateji
planlaşdırmadan
strateji
idarəetməyə KeçməKİə xaraKterizə olunurdu.
Menecmentdə yeni istiqamət insan münasibətləri məKtəbi ilə
bağlıdır. Bu məKtəbin inKİşafında çox böyÜK xidməti olan şəxslər
AmerİKa alimləri Meri Follet və Elton Meyo hesab olunur. Onlar
psixologiya və sosiologiyanın nailiyyətlərindən istifadə edərəK
işçilərin geniş surətdə müəssisənin idarə olunmasına, əməK həyatının
məzmununun və Keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, hər bir insandan
onun potensial imKanına uyğun olaraq daha səmərəli istifadəyə görə
qiymətli praKtİKİ təKİiflərini işləyib hazırlamışlar.
Ümumiyyətlə, bütövlÜKdə menecmentin quruluşu üç əsas hissəyə
ayrılır: istehsal menecmenti, maliyyə menecmenti, bazar menecmenti
və ya marKetinq.
İ s t e h s a l m e n e c m e n t i -
tə'yin edilmiş vaxtda, minimum
xərclərlə müəyyən miqdarda və Keyfiyyətdə əmtəə istehsalı ilə məşğul
olan idarəetmə sistemidir.
M a l i y y ə m e n e c m e n t i -
firmanın maliyyə vəsaitlərinin
formalaşmasını tə'min edən idarəetmə sistemidir.
B a z a r m e n e c m e n t i ( m a r K e t i n q ) -
firmanın Kommersiya
fəaliyyətinin idarə olunmasıdır.
Firmanın (müəssisənin) əsas məqsədinin necə reallaşdırılacağı
menecment üzrə qərarın qəbul edilməsilə bağlıdır. Menecment üzrə
qərar qəbul edərKən KonKret müəssisənin fəaliyyətilə bağlı olan daxili
və xarici mühitə tə'sir göstərən amillərin hamısı nəzərə alınır. Hazırda
menecmentin əsas vəzifələrindən biri daxili
270
Menecment və onun əsas prinsipləri
mühiti nəzərə almaqla xarici mühitdə baş verə biləcəK hər cür iqtisadi,
siyasi, elmi-texnİKİ və s. dəyişİKİİKİərə uyğunlaşa bilməK üçün
uzunmüddətli inKİşaf strategiyasını hazırlamaqdır. Aydındır Kİ,
strateji vəzifələrlə yanaşı cari vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi və
yerinə yetirilməsi də müəssisənin qarşısında duran əsas məqsədin
reallaşdırılmasında mühüm əhəmiyyət KƏsb edir.
§5. Azərbaycanda firmanın (müəssisənin)
fəaliyyət xüsusiyyətləri
Mə'lum olduğu Kİmi, Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərində
Rusiya-İran və Rusiya-TürKİyə müharibələri nəticəsində Rusiya
tərəfindən istila edilmişdi və burada müstəmləKƏ rejimi yaradılmışdı.
LaKİn XIX əsrin 60-70-ci illərində çarizmin həyata Keçirdiyi burjua
islahatları nəticə e'tibarilə sərbəst Kapitaldan və iş qüvvəsindən
istifadə üçün, işgüzar adamların təşəbbüsKarlığı üçün yeni imKanlar
yaradırdı. Azərbaycanda ticarətin və sənayenin inKİşafı müxtəlif
zümrələrin nümayəndələrinin sahibKarlıq fəaliyyətinə cəlb edilməsi
ilə müşayiət olunurdu.
Bu dövrdə milli sahibKarların ən ali təbəqəsi iqtisadi cəhətdən
güclü olan neft sənayesi burjuaziyasının tərKİbinə daxil idi. İn- Kİşafın
iİK dövrlərində Azərbaycan neft sənayesinin inKİşafına Kapital
qoyuluşlarının ən əsas mənbələrindən biri məhz milli sa- hibKarleu'
olmuşlar. Nəticədə, XIX əsrin 90-cı illərinin ortalarında BaKida
çıxarılan neftin 15%-dən çoxu H.Z.Tağıyev və Ş.Əsədullayevin İKİ neft
firmasının payına düşürdü. XX əsrin əvvəllərində isə milli Kapitalın
əhəmiyyəti daha da artdı. 1908-1910- cu illərdə 60-dan çox
azərbaycanlı sahibKara 80-dan çox firma mənsub idi. Özü də onlardan
SƏKK
İ
Z
İ
ildə bir milyon puddan çox neft çıxaran sahibKarlar qrupuna
daxil idi. 1913-1914-cü illərdə 165 neftçıxarma şirKətindən 48-i milli
Kapitalın nümayəndələrinə mənsub idi. Birinci Dünya müharibəsinin
başlanğıcında 35 azərbaycanlı sahibKarın müxtəlif dərəcələrdən olan
90-a yaxın gəmisi vardı və onlar Xəzər Neft Gəmiləri Donanmasında
birinci yer tuturdular. Nəqliyyat vasitələrinin olması onlara nəinKİ
böyÜK miqdarda neft məhsullarını daşımağa, həmçinin Rusiyanın və
digər öİKƏlərin bazarlarında müvəffəqiyyətlə ticarət etməyə imKan
verirdi.
Neft sənayesindən əldə olunan məbləğdə vəsait milli sahibKarla-
ra təsərrüfatın digər sahələrində: toxuculuqda, eleKtrİK, yeyinti və
balıq sənayelərində, gəmi tə'miri sahəsində və s. mühüm mövqelər
tutmaq imKanı verirdi.
271