SahibKarlıq fəaliyyəti
təsərrüfatların bilavasitə məqsədi mənfəət qazanmaq olmamışdır.
3.
SahibKarlıq fəaliyyəti əsasən iqtisadi cəhətdən azad olan
insanların əməyinə əsaslanır. Mə'lum olduğu Kİmi, quldar və feodal
təsərrüfatlarında bilavasitə çalışanlar tam və yaxud yarıma- sılı
vəziyyətində olmuşlar. Bu cəmiyyətlər daxilində yalnız sadə formada
da olsa həyata Keçirilən əmtəə istehsalı şəxsən və iqtisadi cəhətdən
azad olan insanların əməyinə əsaslanmışdır.
Özündən əwəİKİ iqtisadi quruluşlar Kİmi Kapitalizm sistemi də
xüsusi müİKİyyətə əsaslanır. LaKİn onlardan fərqli olaraq bu sistem
cəmiyyətin hər bir üzvü üçün iqtisadi azadlığı tə'min etdiyinə görə
SahibKarlıq fəaliyyəti də özünün ən yÜKSƏK tərəqqi səviyyəsinə
çatmışdır.
Ən
ümumi mə'nada iqtisadi azadlıq insanın malİK olduğu
iqtisadi resurslar (Kapital, iş qüvvəsi), habelə hazır məhsullar üzərində
sərbəst surətdə sərəncam verməK deməKdir. Bununla belə bazar
iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi azadlığın İKİ tərəfini bir-birindən
fərqləndirməK lazımdır. Bu, bir tərəfdən, fəaliyyətdə olan hər bir
insana SahibKarlıq hüquqlarının verilməsidir Kİ, bunun da nəticəsində
o, öz şəxsi işini həyata Keçirir, öz arzu, bacarıq və təşəbbüsKarlığını
hər hansı bir sahədə reallaşdırır. Digər tərəfdən, SahibKarlıq
subyeKtlərinin iqtisadi azadlığı onların cəmiyyət, münasibətdə
olduqları digər sahibKarlar, öz işçiləri, məhsulun istehlaKçıları və s.
qarşısında mə’suliyyətini də özünə daxil edir. Deməli, iqtisadi
azadlığın həddi sonsuz deyildir.
O,
həm qanunvericilİK, həm də
etİK-mə'nəvi normalarla məhdudlaşır. İqtisadi azadlığın bu İKİ cəhəti
özünü daha dolğun şəKİldə sahibKarm hüquqları və vəzifələri
vasitəsilə
ƏKS
etdirir. Belə Kİ, sahibKarm hüquqlarına müstəqil surətdə
istənilən müəssisələr yaratmaq, onun iş proqramını müəyyən etməK,
xammal göndərənləri axtarıb tapmaq, hazır məhsulların qiymətlərini
müəyyənləşdirməK, müəssisəyə işçilər götürməK və onları işdən azad
etməK, əldə edilmiş mənfəət üzərində sərəncam verməK və s. aiddir.
Bununla yanaşı sahibKarm vəzifələrinə qanunvericilİKİə müəyyən
edilmiş vergilər ödəməK, işə qəbul etdiyi işçilərlə müqavilələr
bağlamaq, istehsal etdiyi məhsulları marKalaşdırmaq, antiinhisar
qanunvericiliyinə riayət etməK, haqsız rəqabət metodlarına yol vermə-
məK, dövlət orqanlarına fəaliyyəti haqqında vaxtaşırı hesabatlar
verməK və s. daxildir.
SahibKarlıq fəaliyyətinin məzmununa aid olan məsələlərdən biri
onun obyeKti və subyeKtlərinin müəyyən edilməsidir.
Ən
ümumi
mənada sahibKarlığm obyeKti Kİmi əmtəələr istehsalı, onların satışı və
müxtəlif növ xidmətlər göstərilməsi çıxış edir. SahibKarlıq
fəaliyyətinin subyeKtlərinə gəldİKdə isə bazar iqtisadiyyatı şəraitində
hər KƏS özünə peşə seçməKdə tam iqtisadi azadlığa malİK
276
SahibKarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu
olduğu
üçün hər adamın sahibKarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ vardır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibKarlıqla əlaqədar olan
anlayışlar mövcuddur Kİ, onlardan ən əsası “biznes“ anlayışıdır. Qeyd
etməliyİK
K
İ,
sahibKarlıq və biznes anlayışlarını birləşdirən bir sıra
aşağıdanı ümumi cəhətlər vardır:
- Hər İKİsinin reallaşdırılmasının bazar vasitəsilə baş verməsi;
onların hər İKİsinin bilavasitə məqsədinin mənfəət əldə edilməsindən
ibarət olması; şəxsi maddi marağı ödəməK məqsədi ilə əmtəə istehsalı
və yaxud xidmətlər göstərilməsi ilə bağlı olması; onların fəaliyyəti
üçün zəruri iqtisadi mühitin, hər şeydən əvvəl isə iqtisadi azadlıq
şəraitinin tələb olunması və s.
Bununla belə biznes fəaliyyəti ilə sahibKarlıq fəaliyyəti arasında
bəzi fərqli cəhətlər vardır: 1) Biznes fəaliyyəti tarixçilİK baxımından
daha tez, əmtəə istehsalının meydana çıxması ilə yaranmışdır.
SahibKarlıq fəaliyyətinə gəldİKdə isə o, bazar iqtisadiyyatı şəraitində
biznes fəaliyyətinin varlıq forması Kİmi çıxış edir. 2) Kapitalizm
cəmiyyətində sahibKarlığın məzmunu biznesə nisbətən daha genişdir,
çünKİ o özünə hər şeydən əvvəl yenilİKÇilİK axtarışı Kİmi bir
fərqləndirici cəhəti daxil edir. GündəlİK həyatda bizneslə məşğul olan
hər bir
KƏS
sahibKar adlandırılırsa, sözün əsl mə'nasında sahibKarlar
iqtisadi davranışı axtarış xaraKteri daşıyan işgüzar insanlardır.
3)Biznes fəaliyyəti əsasən birdəfəlİK bir aKt Kİmi sövdələşmənin
reallaşdırılması ilə əlaqədardır. LaKİn, ondan fərqli olaraq,
sahibKarlıq fəaliyyəti bazar iqtisadiyyatının daimi bir prosesi, həmin
cəmiyyətin müəyyənedici şərti, onun mövcudluğunun və inKİşafının
başlıca hərəKətverici qüvvəsidir. Ümumiyyətlə, deməK lazımdır
K
İ,
bu
iqtisadiyyatın inKİşaf səviyyəsi, sahibKarlıq fəaliyyətinin səviyyəsi,
onun üçün yaradılmış iqtisadi mühitin xaraKteri ilə müəyyən olunur.
Qərb öİKƏİərinin müasir təcrübəsi sübut edir
K
İ,
sosial yönümlü bazar
iqtisadiyyatının yaradılması istiqamətində həmin öİKƏlərin yÜKSƏK
nailiyyətləri burada sahibKarlığın geniş inKİşafının nəticəsidir. Buna
görə də bir sıra hallarda Kapitalist iqtisadiyyatını sahibKarlıq
iqtisadiyyatı deyə adlandırırlar.
§2. SahibKarlıq subyeKtlərinin funKsiyaları
və onların reallaşdırılması mühiti
İnKİşaf etmiş bazar iqtisadiyyatı öİKƏlərinin təcrübəsindən çıxış
edən müasir iqtisadi nəzəriyyə, sahibKar tərəfindən yerinə yetirilən və
bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan müxtəlif funKsiyaları əsasən
aşağıdaKi Kİmi qruplaşdırır.
1.
SahibKar iqtisadi fəaliyyəti üçün zəruri olan bütün resursları
277