SahibKarlıq fəaliyyəti
bazarda mövcud tarazlıq pozulur. Həmin dövrdə öz yenilİKİəri ilə
bazarda tələb və təKİif arasında tarazlığın pozulmasına səbəb olan
sahibKarlar, innovasiya fəaliyyəti nəticəsində əlavə mənfəət
qazanmaq imKanı əldə edirlər. LaKİn həm pozulmuş tarazlıq prosesi,
həm də əlavə mənfəət qazanmaq imKanı özü müvəqqəti xa- raKter
daşıyır, çünKİ rəqabətli bazar mexanizmi avtomatİK olaraq həmin
innovasiyaların digər sahibKarlar tərəfindən tətbiqinə gətirib çıxarır.
Nəticədə bütün təsərrüfat dövriyyəsi, yeni, laKİn əvvəİKİndən daha
yÜKSƏK səviyyəyə qalxır, beləlİKİə də bazarda pozulmuş tarazlıq
yenidən tə’min edilir.
Göründüyü Kİmi, sahibKarın innovasiya fəaliyyəti cəmiyyətin
ümumi iqtisadi inKİşafında çox mühüm rola malİKdir. Məhz buna
görə də sahibKarın bu rolundan çıxış edərəK Y.Şumpeter onu
«İqtisadiyyatın inqilabçısı, sosial və siyasi inqilabların qeyri-iradi
törədicisi» adlandırırdı.
4.
SahibKarlıq fəaliyyətinin ayrılmaz funKsiyalarından biri sa-
hibKarlıq risKİ ilə əlaqədardır. Başqa sözlə desəK, sahibKar yuxarıda
göstərilən üç funKsiyanın yerinə yetirilməsi ilə bağlı olaraq öz vəsaiti,
ajnəyi, vaxtı, hətta işgüzar aləmdəKİ nüfuzu ilə risK edir.
Bazar iqtisadiyyatı öİKƏlərində belə hesab edilir
K
İ,
heç vaxt risK
etməyən sahibKar son nəticədə müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır.
La
Kİn
bu heç də o deməK deyildir Kİ, öz işgüzar fəaliyyətində bilə- rəKdən,
istədiyi vaxt risK etməK və ya etməməK sahibKarın arzu və istəyindən
asılıdır. Başqa sözlə desəK, SahibKarlıq fəaliyyəti hər bir zaman
qeyri-müəyyənlİK və risK şəraitində baş verir, çünKi bazar mühitində
daimi heç bir şey yoxdur. Belə bir vəziyyət bir sıra səbəblər üzündən
baş verir Kİ, buna da bazara çıxarılan əmtəələrə və xidmətlərə olan
tələbin dəyişməsi, istehsal resurslarının və hazır məhsulun qiymətinin
qalxıb
enməsi,
elmi-texnİKİ
tərəqqi
nəticəsində
məhsulun
səviyyəsində, məsrəflərin quruluşunda dəyişİK- lİKİərin baş verməsi,
yeni investisiyaların həyata Keçirilməsi üçün zəruri maliyyə
imKanlarının artıb-azalması, eyniadlı məhsullar (xidmətlər) bazarında
yeni rəqiblərin meydana çıxması, siyasi şəraitin dəyişilməsi və s.
aiddir. Belə bir şəraitdə sahibKarın risK etməK bacarığı ona ən yaxşı
halda KəsKİn rəqabət mühitində müvəffəqiyyət qazanıb mənfəət əldə
etməK, ən pis halda isə vəziyyətdən itKİsiz və ya az itKİlərə çıxmaq
üçün imKan yaradır.
RisKİi əməliyyatlar nəticəsində sahibKara dəyən zərərin üç
səviyyəsini fərqləndirməK lazımdır. Birinci halda aparılan işgüzar
fəaliyyət heç bir mənfəət gətirmir. İKİnci halda nəinKİ mənfəət əldə
edilmir, hətta satışdan gələn gəlirin səviyyəsi xərcləri belə ödəmir və
dəyən zərəri sahibKarın öz hesabına ödəməK zərurəti yaranır. Üçüncü
halda aparılan əməliyyat sahibKarlıq fəaliyyəti-
280
SahibKarlıq subyeKtlərinin futiKsiyaları və onların reallaşdırılması mühiti
nin tamamilə
dayanması, sahibKarın öz əmlaKinın büsbütün əlindən çıxması, onun
müflisləşməsi ilə nəticələnir. Belə bir vəziyyət, sahibKardan həyata
KeçirməK istədiyi layihəni elmi-texnİKİ, iqtisadi Kommersiya, sosial
və s. cəhətdən ətraflı təhlil etməyi tələb edir. Bu işin öhdəsindən gələ
bilməK üçün sahibKar həyata Keçirməli olan layihəni mövcud və
gələcəK dövr baxımından texnİKİ- iqtisadi cəhətdən əsaslandırmalı,
onun ümumiləşdirici maliyyə-iq- tisadi göstəricilərini ətraflı
öyrənməli, digər mümKÜn alternativ layihələri qiymətləndirə bilməK
bacarığına və iniKanına malİK olmalı, potensial rəqiblərin tərəf
müqabillərin, investorların və is- tehlaKçıların imKanları ilə
hesablaşmalıdır. Yalnız bu halda sahib- Karın həyata KeçirməK
istədiyi işin risK dərəcəsi də aşağı olur.
SahibKarlıq funKsiyalarının həyata Keçirilməsi KonKret sahib-
Karlıq mühiti daxilində, onun ünsürlərinin tə'siri altında baş verir.
Həm də bu amillər KompleKsi sahibKar tərəfindən yerinə yetirilən
funKsiyalara müxtəlif səviyyədə təsir edirlər. Başqa sözlə desəK, bu
mühitin bəzi ünsürləri sahibKarhq fəaliyyətinə bilavasitə (əsasən
iqtisadi ünsürlər), digərləri isə dolayı yolla, bəziləri müsbət, digərləri
isə mənfi cəhətdən tə'sir edirlər.
SahibKarlıq
mühiti
dedİKdə,
işgüzar
fəaliyyətin
həyata
Keçirilməsinə tə'sir göstərən şəraitin və amillərin məcmusu başa
düşülür. SahibKarlıq mühitinin ünsürlərinə iqtisadi mühit, texnoloji
mühit, siyasi şərait, sosial-mədəni mühit, fizİKİ və coğrafi mühit,
institutsional təşKİlati-texnİKİ mühit aid edilir. Bu axırıncıya əsasən
bazar iqtisadiyyatının infrastruKtur elementləri-banK- lar, birjalar,
reKİam, lizinq, sığorta Kampaniyaları və s. daxildir.
Hər hansı bir öİKədə sahibKarhq fəaliyyəti üçün əlverişli və ya
qeyri-əlverişli iqtisadi mühitin formalaşması öz-özünə deyil, bir sıra
amillərin tə'siri altında baş verir. Bazar iqtisadiyyatı
Ö
I
KƏ
I
Ə
-
rinin
təcrübəsi göstərir Kİ, sahibKarhq üçün əlverişli iqtisadi mühitin
formalaşması amilləri Kİmi aşağıdamlar çıxış edir: sahibKarh- ğın
zəruri qanunvericilİK bazasının yaradılması; sahibKarhğa dövlət
tərəfindən himayə edilməsi (yə'ni rəqabət mühitinin qorunub
saxlanılması, sahibKar statusunun, azad yaradıcılığın, fərdi və
KolleKtiv, intelleKtual müİKİyyətin mühafizə edilməsi, dövlət
tərəfindən müəssisələrin qeydiyyatı ilə bağlı proseslərin son dərəcə
sadələşdirilməsi və s.); yeni müəssisələrin işə düşməsinə, fəaliyyətdə
olanların isə genişlənməsinə imKan verən vergi, gömrÜK, Kredit
dərəcələrinin müəyyən edilməsi; dövlət və xüsusi bölmə tərəfindən
sahibKarhğın inKİşafına yönəldilən maliyyə vəsaitlərinin durmadan
artması; firmaları geniş surətdə xarici iqtisadi əlaqələrə cəlb edə bilən
tədbirlərin həyata Keçirilməsi; sahibKarhq in- frastruKturunun
(innovasiya mərKəzlərinin, müxtəlif növlü bir-