SahibKarlıq fəaliyyəti
hibKarlıq fəaliyyətini istehsal amillərindən səmərəli istifadə forması
Kİmi xaraKterizə edir; sahibKarlıq mənfəətinin təmin edilməsi üçün
istehsal amillərinin az gəlirli sahələrdən yÜKSƏK gəlirli sahələrə azad
surətdə axa bilməsinə xidmət edən iqtisadi mühiti - bazar mühitini
təhlil edir; sahibKarların bütövlÜKdə əldə et- dİKİəri gəlirləri və bu
gəlirlərin sahibKarın bilİKİəri və təcrübəsilə bağlı əldə edilən hissəsini
açıb göstərir. Bununla yanaşı, J.B.Sey sahibKarın yerinə yetirdiyi
funKsiyaların yaradıcı xaraKter daşıdığını göstərir və beləlİKİə də
həmin funKsiyaların istehsalın idarə edilməsi ilə bağlı olan digər
funKSİyalardan fərqləndiyini bildirir.
SahibKarlıq
fəaliyyəti
haqqında
tə'limin
məzmunca
zənginləşməsində alman iqtisadçısı V.Zombartın (1863-1941) da özünə
məxsus rolu olmuşdur. O, sahibKarlıq qarşısında duran məqsədi İKİ
yerə: əsas və asılı məqsədlərə bölmüşdür. Onun fİKrincə, mənfəət əldə
edilməsi sahibKarlıq fəaliyyətinin əsas deyil, İKİnci dərəcəli
məqsədidir.
Bu fəaliyyətin əsas məqsədi isə daim inKİşaf etməK, çiçəKİənməK,
genişlənməKdir. V.Zombart qeyd edirdi Kİ, bu məqsədlərə çatmaq
üçün sahibKarlar risK etməyə hazır olmalı, inadKarlıq və inam
göstərməli, ümumi mənafe naminə bir çox insanları işə cəlb etməyi
bacarmalı, yə'ni təşKİlatçı olmalıdır. Bundan əlavə V.Zombart sərfəli
surətdə ticarət etməK, yəni alıcıları maraqlandırmaq, onların inamını
və etibarını qazanmaq qabiliyyətini sahibKarın zəruri Keyfiyyətləri
Kİmi səciyyələndirir.
SahibKarlıq
fəaliyyəti
haqqında
müasir
iqtisadi
təlimin
formalaşmasında Avstriya iqtisadçısı Y.Şumpeterin (1882-1950) də
xidmətləri diqqətəlayiqdir. Hər şeydən əvvəl sahibKarı yenilİKçi
(novator) adlandıran Y.Şumpeter onun başlıca vəzifəsi Kİmi istehsal
amillərinin yeni Kombinasiyasına və beləlİKİə də iqtisadi tərəqqiyə nail
olmağı irəli sürür. O yazırdı
K
İ,
sahibKar olmaq digərlərinin edə
bilmədiyini etməK, əvvəldən görə bilməK, Köhnəliyə zidd çıxmaq,
yenilİK tapmaq və onu tətbiq etməK, qorxmadan risK et- məK,
qabaqcadan, verilmiş proseslər əsasında deyil, həmin prosesləri özü
müəyyən edərəK fəaliyyət göstərməK qabiliyyətidir. Y.Şumpeterin
fİKrincə, sahibKarlıq fəaliyyətinin subyeKti Kİmi həm istehsalın sahibi,
fərdi Kapitalist və ya müİKİyyətçi, həm də istehsal müəssisələrinin,
banKin, səhmdar cəmiyyətinin idarəe- dicisi çıxış edə bilər.
SahibKarlıqla bağlı bir sıra məsələlərin təhlilinə A.Marşalın
(1842-1924) iqtisadi tədqiqatında da rast gəlinir. Həm də bu zaman
A.Marşalın tədqiqatı üçün səciyyəvi cəhət azad sahibKarlığı istehsal
azadlığı və iqtisadi azadlıqla eyniləşdirməKdən ibarətdir.
Yuxarıda qeyd edilmiş KİassİK baxışların müasir dövrdə tə-
274
iiaftWKarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu
Kamülü nəticəsində bu gün sahibKarlıq fəaliyyəti dedİKdə, təsərrüfat
subyeKtlərinin mənfəət və ya şəxsi gəlir əldə etməK məqsədi ilə
özlərinin cavabdehliyi və əmlaK məs'uliyyəti əsasında qa-
nunvericilİKİə qadağan edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün
növləri üzrə həyata KeçirdİKİəri təşəbbüsKarlıq fəaliyyəti başa
düşülür. Müasir bazar iqtisadiyyatı öİKƏİərinin təcrübəsi sahib-
Karlıq fəaliyyətinin mürəKKəb bir iqtisadi məzmuna malİK olduğunu
sübut edir. Bu təcrübəyə görə sahibKarlıq hər şeydən əvvəl, iqtisadi
Kateqoriyadır. Belə Kİ, iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif növləri üzrə
bir-biriləri ilə iqtisadi əlaqələrə girən bazar subyeKtləri arasında
çoxsahəli qarşılıqlı münasibətləri
ƏKS
etdirir. İKİncisi, sahibKarlıq
səmərəli təsərrüfatçılıq tipidir, çünKİ ən az məsrəflərlə, əməyin və
istehsalın təşKİlinin ən səmərəli metodlarını tətbiq etməKİə iqtisadi
fəaliyyəti həyata Keçirməyə yönəlmişdir. Üçüncüsü, sahibKarlıq
mütərəqqi iqtisadi təfəKKÜrdür, çünKİ o, öz obyeKtlərində əsasən
tələbata uyğun məhsullar istehsal etməK və satmaq, istehlaKçılara
yÜKSƏK Keyfiyyətli xidmət göstərməK Kİmi hissləri tərbiyə edir.
SahibKarlıq fəaliyyəti istehsal vasitələri üzərində müİKİyyət
forması ilə: hər şeydən əvvəl isə xüsusi müİKİyyətlə sıx əlaqəli halda
baş verir. Bu baxımdan tarixən xüsusi müİKİyyət azad sahib- Karlıq
fəaliyyətinin iqtisadi əsası, sahibKarlıq fəaliyyəti ilə müəyyən mənada
xüsusi müİKİyyətin reallaşdırma forması Kİmi çıxış etmişdir. Qeyd
etməK lazımdır
K
İ,
sahibKarlıq fəaliyyəti ilə xüsusi müİKİyyətin bu
qarşılıqlı əlaqəsi müasir dövrdə də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Həm
də xüsusi müİKİyyətin yeni - yeni təzahür formaları əmələ gəldİKCə
və cəmiyyətdə müİKİyyətin çox- növlüyü formalaşdıqca, sahibKarlıq
fəaliyyətinin formaları daha da çoxalmış, o, yeni Keyfiyyət halı Kəsb
etmişdir. Bununla belə xüsusi müİKİyyətin bütün hallarda labüd
olaraq sahibKarlıq fəaliyyətinə səbəb olduğunu düşünməK səhv
olardı. Belə Kİ, tarixən istehsal vasitələri üzərində xüsusi müİKİyyətə
əsaslanan quldar və feodal təsərrüfatları üçün sahibKarlıq fəaliyyəti
iqtisadi fəaliyyətin başlıca istiqamətini təşKİl etməmişdir. Bunun da
bir neçə səbəbi vardır:
1.
SahibKarlıq fəaliyyəti bazarla əlaqəli halda mövcud olur, yəni o,
əmtəə təsərrüfatı şəraitində real məzmuna malİK olur. Mə'lum olduğu
Kİmi, həm quldar, həm də feodal təsərrüfatları xüsusi müİKİyyətə
əsaslansalar da, əsasən natural təsərrüfat formasında çıxış etmiş və
qapalı xaraKter daşımışlar.
2.
SahibKarlıq fəaliyyəti, hər şeydən əvvəl mənfəət naminə həyata
Keçirilir. Hər bir quldar və yaxud feodal öz təsərrüfatlarının səmərəli,
məhsuldar fəaliyyətində maraqlı olsalar da, hər halda bu
275