MülKiyyət münasibətləri
VƏ İqtisadi mənafelərin tam vəhdət halında tərəqqisi təşKİl edir.
MüİKİyyətin iqtisadi reallaşdırılmasında sosial şəraitin rolu
böyÜKdür.
Sosial siyasətin əsas məqsədi zəhmətneş əhali üçün müİKİyyət və
təsərrüfatçılıq formalarını sərbəst seçərəK sosial istiqamətli bazar
iqtisadiyyatı yaratmaqdır.
MüİKİyyət o vaxt daha səmərəli reallaşdırılır Kİ, istehsalın sosial
şəraiti insan tələbatına uyğun olur.
İqtisadi və sosial problemlər bir-biri ilə sıx bağlıdır və biri-di- gəri
üçün şərtdir.
İnsanların öz müİKİyyətlərini səmərəli reallaşdırma şəraiti sosial
sahənin güclü tə'siri altında baş verir. Sosial fantorlara iqtisadi
inKİşafın ən mühüm amili Kİmi baxılmalıdır, yalnız lazımi səviyyəli
sosial şəraitdə müİKİyyət formalarının səmərəli reallaşdırılması
mümKÜndür.
Biz, əlverişli sosial şərait, insan ləyaqətinə böyÜK hörmət olduğu
cəmiyyət, zəhmətKeşlərimiz üçün sivilizasiyaya layiq həyat və əməK
şəraiti yaratmalıyıq. Bu şərait müİKİyyətin iqtisadi reallaşma
səmərəliliyinin yÜKSəldilməsi şəraiti olacaqdır.
§6. Dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə
İqtisadi münasibətlər hansı formada təzahür etməsindən asılı
olmayaraq (siyasi, sosial, məişət) son nəticədə müİKİyyətlə müəyyən
olunur. MüİKİyyətin tarixi tipləri və formaları, istehsal vasitələrinin
və istehsalın nəticələrinin mənimsənilməsinin xa- raKteri geniş
mə'nada iqtisadiyyatın əsasını təşKİl edir. MüİKİy- yət, sistem əmələ
gətirən mahiyyət Kİmi cəmiyyətin sosial-iqtisadi struKturunu
müəyyən edir. İqtisadi sistemlərin tipləri ictimai və özəl müİKİyyətin
Kəmiyyət və Keyfiyyətcə uyğunluluğu ilə fərqlənirlər. Bu mə'nada
iqtisadi inKİşafın tarixini saat Kəf Kirinin hə- rəKəti Kİmi
«milliləşdirmədən özəlləşdirməyə qədər və ƏKSinə» inKİşaf edən
proses Kİmi xaraKterizə etməK olar. Ona görə də tam aydındır Kİ,
iqtisad elmi heç vaxt müİKİyyət problemlərinə biganə olmayıb. Bu
mə’nada müasir dövr də istisna deyildir. Cəmiyyətin inKİşafının
bütün mərhələlərində mövcud iqtisadi sistemin transformasiyasının
ən başlıca mühüm məsələsi müİKİyyət münasibətlərinin yenidən
qurulması və təKmilləşdirilməsidir. Dünya öİKƏlərinin təcrübələri
göstərir Kİ, müİKİyyət münasibətlərinin quruluşunda əhəmiyyətli
dəyişİKİİK etmədən iqtisadiyyatı bazar münasibətlərinə uyğun
yenidən qurmaq mümKÜn deyildir. Dünya təcrübəsində müİKİyyət
çoxnövlülüyünün tə'min olunma
108
Dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə
sının ən başlıca istiqamətlərindən biri dövlət müİKİyyətində olan
müəssisələrin dövlətsizləşdirilməsi və özəlləşdirilməsidir.
İqtisadi sistemin yeniləşməsi, transformasiyası məqsədindən asılı
olaraq ayrı-ayrı öİKƏlərdə dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə müxtəlif
məqsədlər güdür. Qərbi Avropa öİKƏlərində dövlətsizləşdirmə və
özəlləşdirmə müİKİyyət münasibətlərini dəyişməK yolu ilə iqtisadi
sistemin dəyişdirilməsini deyil, zərərlə işləyən müəssisələri sataraq
büdcə xəzinəsini doldurmaq, büdcə Kəsirini azaltmaq, dövlət
seKtorunu məhdudlaşdırmaq və dövlət müəssisələrinin daha səmərəli
işləməsi məqsədini güdür. Keçmiş sosialist
Ö
I
KƏ
I
Ə
- rində isə
dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə iqtisadi sistemin dəyişdirilməsinə,
azad rəqabət mühitinin yaradılmasının zəmini olan müİKİyyət
çoxnövlülüyünün tə'min olunmasına, xüsusi seKtorun inKİşaf
etdirilməsinə, dövlət inhisarının aradan qaldırılmasına, sa- hibKarlar
təbəqəsinin formalaşmasına, xarici Kapitalın öİKəyə cəlb edilməsinə
xidmət edir.
Müasir şəraitdə müİKİyyətin yenidən qurulması çox vaxt
özəlləşdirmə ilə eyniləşdirilir. LaKİn özəlləşdirmə müİKİyyət dəyişİK-
lİKİərinin həyata Keçirilməsinin formalarından biridir. MüİKİyyət
münasibətlərinin yenidən qurulmasına həm eyni müİKİyyət forması
daxilində müİKİyyət hüququnun yenidən bölüşdürülməsi, həm də
müİKİyyətin bir formadan digər formaya Keçməsi aiddir.
Dövlətsizləşdirmə ƏKS-milliləşdirmədən (dövlət müəssisələrinin
müİKİyyətinin dəyişməsindən) fərqlənir, ƏKS-milliləşdirməni isə
yalnız özəlləşdirməyə (müəssisələrin xüsusi müİKİyyətə Keçməsinə)
aid etməK olmaz. Dövlətsizləşdirmə prosesi dövlət müİKİyyətini
qoruyub saxlayır və dövlət seKtorunda qalan müəssisələrin işinin
səmərəliliyinin yÜKSƏİməsinə yönəlir.
Dövlətsizləşdirmə, birbaşa təsərrüfat idarəçiliyi funKsiya-
larının dövlətdən alınaraq, müİKİyyətin xaraKterində heç bir
dəyişİKİİK etmədən müvafiq vəzifələrin müəssisələrə verilməsi,
şaquli təsərrüfat əlaqələrinin üfqi təsərrüfat əlaqələri ilə əvəz
olunması deməKdir. Dəqiq desəK, dövlətsizləşdirmə iqtisadiyyatda
dövlətin həddindən çox olan rolunun bir qədər azaldılmasını nəzərdə
tutur. Əlbəttə, dövlətsizləşdirmə dövlətin iqtisadi sahələrdən tam
təcrid olunması deməK deyil, dövlətin fəaliyyət mexanizminin
dəyişməsi, yə'ni onun yalnız nizamlayıcı və əlaqələndirici funKsiyaları
icra etməsidir.
Dünya öİKƏlərinin beynəlxalq təcrübəsi dövlətsizləşdirmənin
dörd üsulunun mövcud olmasını göstərir. Buna İİK növbədə
bazarların liberallaşdırılmasını aid etməK olar. Bazarların daha azad
və sərbəst olması üçün dövlət bazar prinsipləri əsasında öz fəaliy-
109