Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əmtəə və onun xassələri
- §3. Əmtəə istehsalının formaları
Əmtəə və onun xassələri doğrultmursa, yə'ni yaradılmış ne'mətlər faydalı deyildirsə subyeKt heç bir məsrəfə yol verməz. Buradan belə bir nəticəyə gəlməK olar Kİ,
son məsrəflər və ya son ne’mətlər istehsalına çə- Kİlən xərclər son faydalılıqdan artıq olmamalıdır. Qeyd etdİKİərimizdən belə bir nəticəyə gəlməK olar Kİ, iqtisadi əmtəəyə ne'mətlər də aiddir, çünKİ onlar istehlaKçıya lazımdır. İqtisadi əmtəəyə eyni zamanda məsrəflər də daxil edilir. Əmtəənin bu Keyfiyyəti onun faydalılığında (tələbatımızı ödəyir), az tapılmasında (resurslar məhduddur) və resurs tutumunda təzahür edir. Hər-hansı bir iqtisadi əmtəəni alanda onun əvəzinə pul verilir. Əmtəəni alarKən əvəzinə verilən pula əmtəənin qiyməti deyilir.
Tarixən əmtəə istehsalı təşKİlinin üç forması (tipi) mövcuddur: sadə əmtəə təsərrüfatı. Kapitalist əmtəə istehsalı və planlı əmtəə təsərrüfatı. Sadə əmtəə istehsalı təsərrüfat təşKİlinin elə bir formasıdır K İ, burada istehsal vasitələri üzərində istehsalçıların xüsusi mül- Kİyyəti var və onlar məhsulu mübadilə üçün, bazarda satmaq məqsədilə istehsal edirlər. Bu proses daxilində istehsalçıların öz əməK- ləri fəaliyyət göstərir, yə'ni istehsal vasitələrinin sahibləri özləri istehsal edirlər. Sadə əmtəə təsərrüfatı tipində məhsul bazarda satılmaq üçün istehsal olunur. Sadə əmtəə təsərrüfatı ilə xırda istehsalçılar - sənətKarlar və Kəndlilər məşğul olurlar. Bu təsərrüfat formalarında istehsalçıların özləri istehsal vasitələrilə bilavasitə birləşirlər. Belə bir təsərrüfat formasında istehsal vasitələri üzərində olan müİKİyyət sahibi istehsaldan təcrid olunmur, istehsalçı həm istehsal vasitələrinin sahibi Kİmi, həm də istehsalçı Kİmi çıxış edir. Deməli, sadə əmtəə təsərrüfatında istehsal müİKİyyət sahiblərinin şəxsi əməyinə əsaslanır. Belə bir təsərrüfat tipində əmtəə istehsalı istehsalçılar tərəfindən ayrı-ayrılıqda həyata Keçirilir. Əmtəə təsərrüfatı əmtəə istehsalına əsaslanan, istehsalçılar və istehlaKçılar arasında olan qarşılıqlı fəaliyyəti bazar vasitəsilə tə'min edən iqtisadiyyatın təşKİlinin ictimai formasıdır. Əmtəə təsərrüfatı şəraitində istehsalçılar müstəqil, fərdi, ayrı-ayrılıqda məhsul istehsal edir, müəyyən bir əmtəə istehsalı üzrə ixtisaslaşır, ictimai tələbatlar alqı-satqı, bazar vasitəsilə tə'min edilir, əmtəə-pul mübadiləsi hÖKm sürür. Tarixi təcrübə göstərir K İ, müxtəlif müİKİyyət sahibləri arasında olan mübadilə əmtəə mübadiləsi şəKİini alır. Təsərrüfat fəaliyyətində iqtisadi müstəqillİK xüsusi, KolleKtiv, icma. Korporativ 129 Əmtəə istehsalı və pul müİKİyyət sahibləri arasında da ola bilər. Göstərilən amillərin in- Kİşaf səviyyəsindən və xaraKterindən asılı olaraq əmtəə istehsalı modeli, ümumiyyətlə, bazar sistemi formalaşır. Əmtəə istehsalı modelinin iİKİn, geniş inKİşaf etmədiyi bir şəraitdə mərKəzləşdirilmiş dövlət haKİmiyyətinin iqtisadi və
siyasi hÖKmranlığı mövcud idi. Bazar iqtisadiyyatı ünsürlərinin fəaliyyət göstərdiyi iqtisadi sistemdə müİKİyyətin dövlət haKİmiyyətilə qovuşması iqtisadi' dinamizmin inKİşafını ləngidir, geriyə salır və yoxsulluq yaradır. Əmtəə istehsalının digər, daha çox inKİşaf etmiş forması Kapitalist təsərrüfatıdır. Hər şeydən əvvəl belə bir sual meydana çıxır: müasir Kapitalizm və hal-hazırda dünya miqyasında qəbul olunmuş sivilizasiyalı bazar sistemi necə yaranmışdır? MarKsizm tə'liminə görə Kapitalizm sadə əmtəə təsərrüfatından törəmişdir. Bu nəzəriyyə göstərir Kİ, Kapitalizm iqtisadi sistemində əmtəə istehsalı münasibətləri ümumi hal Kəsb edir.
o deməKdir K İ,
Kapitalizmin bütün inKİşaf mərhələlərində insanlar arasında olan münasibətlər əmtəə münasibətləri formasında çıxış edir. Əmtəə münasibətləri ümumi münasibətlər forması Kİmi çıxış etməKİə yanaşı müstəqildir. Bu münasibətlərin xüsusiyyəti ondan ibarətdir Kİ, onlar bütün digər münasibətlərin əsasını təşKİl edirlər. Deməli, bu münasibətlər hüceyrə şəKİində Kapitalizmin əsas xüsusiyyətlərini və ziddiyyətlərini özündə ƏKS
etdirirlər. Digər tərəfdən isə sadə əmtəə münasibətlərindən tarixi inKİşafın müəyyən bir mərhələsində və məntiqi ardıcıllıqla Kapitalizmin mü- rəKKəb istehsal münasibətləri formalaşıb inKİşaf edir. Kapitalizm daima və fasiləsiz olaraq əməK məhsulunu əmtəə formasında istehsal edir. Məhz buna görə də həm tarixi, həm də məntiqi baxımdan əmtəə münasibətləri Kapitalizmin qərarlaşma- sının və sonraKi İnKİşafının başlanğıc nöqtəsi Kİmi çıxış edir. Eyni zamanda əmtəə təsərrüfatının ziddiyyətləri Kapitalist əmtəə istehsalının ziddiyyətlərilə üst-üstə düşür. Əgər Kapitalizmdən əv- vəİKİ cəmiyyətlərdə əmtəə münasibətləri məhdud və tabeçilİK xa- raKteri daşıyıb natural təsərrüfat çərçivəsi daxilində fəaliyyət göstərirdisə Kapitalizmdə bu təsərrüfat forması haKİm mövqe tutur və ümumi hal alır.
Kapitalist əmtəə istehsalının xaraKterİK xüsusiyyəti ondan ibarətdir Kİ, müstəqil olan Kapitalist-sahibKar istehsal amilləri əsasında öz iqtisadi fəaliyyətini təşKİl edir. İstehsalın amilləri dedİKdə, Kapital, əməK, torpaq və sahibKar-Kapitalist nəzərdə tutulur. Onu da qeyd etməK lazımdır Kİ, Kapitalist-sahibKar iri istehsalı təşKİl edir. Fərdi Kapitalist istehsalı ilə yanaşı KolleKtiv 130 Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|