Əmtəə istehsalının formaları
təsərrüfat formaları da təşKİl olunur. Məsələn, müştərəK sahib-
Karlıq,
səhmdar cəmiyyətləri və s.
Sadə və Kapitalist əmtəə təsərrüfatlarının ümumi cəhətləri də
vardır. İstehsalı müstəqil təşKİl edən istehsalçıları ictimai əməK
bölgüsü, əmtəə istehsalı, bazar vasitəsilə əlaqə saxlamaq birləşdirir.
Əmtəə istehsalının ümumi qanunları Kapitalizm təsərrüfatında öz
əhəmiyyətini saxlayırlar, laKİn bu qanunlar müəyyən modifİKasiyaya
uğrayırlar. ÇünKİ əmtəə təsərrüfatında inKİşaf etmiş bazar sistemi
fəaliyyət göstərir.
Inıcişaf etmiş Kapitalist əmtəə münasibətlərinin bazar sisteminin
yaranması müəyyən qanunauyğunluqlara malİKdir. Belə bir iqtisadi
bazar modelinin yaranması, hər şeydən əvvəl, dövlət ha-
Kİmiyyətindən asılı olmayaraq torpaq üzərində xüsusi müİKİyyə- tin
formalaşması ilə əlaqədardır. Dövlət torpağı mənimsəməyə bilməmiş,
torpaq bölgüsünə qarışmamaqla iqtisadi sistemin bir ünsürünə
çevrilmiş və xüsusi müİKİyyət münasibətləri təşəKKÜl tapıb İnKİşaf
etmişdir. İqtisadi sistemin bazar modelinin yaranması prosesində icma
müİKİyyəti öz yerini dövlətə deyil, xüsusi müİKİyyətçilərə vermişdir.
BeləlİKİə, xüsusi sahibKarlıq fəaliyyətinin inKİşafı iqtisadiyyatda
yeni törənən ünsürləri stimullaşdıraraq istehsalın səmərəliliyini
artırmışdır. Xüsusi müİKİyyət nəticəsində törənmiş ünsürlər iqtisadi
artımı tə'min edə bilmişdir. Məhz buna görə də bazar iqtisadi
modelinin birincisindən - sadə əmtəə istehsalçılarından fərqli olaraq,
İKİnci model - sahibKar-Kapitalistlərin xüsusi müİKİyyətə əsaslandığı
inKİşaf etmiş bazar iqtisadi modeli meydana gəlmişdir.
Bazar iqtisadiyyatının İKİnci modeli birincidən fərqli olaraq
şəxsiyyətin dövlətdən üstünlüyü ilə xaraKterizə edilir
K
İ, bu model
daxilində inKİşafa əsas və həlledici hərəKət verən qüvvə xüsusi
müİKİyyət hesab olunur.
Kəndlilərin və sənətKarların bazar üçün istehsal etdİKİəri sadə
əmtəə təsərrüfatından fərqli olaraq inKİşaf etmiş əmtəə istehsalı olan
Kapitalist iqtisadi sistemində bütün əməK məhsulları ilə yanaşı istehsal
amilləri də əmtəəyə çevrilir. Kapitalist əmtəə təsərrüfatında bazar
münasibətləri də ümumi xaraKter daşıyır.
Bu
təsərrüfatda bütün
iqtisadi sistem əşyalaşır, iqtisadi münasibətlər insanlar arasında
«şeylərin» münasibəti Kİmi çıxış edir.
Əmtəə istehsalının
yÜKSƏK
səviyyəyə çatması Kapitalizmin bir
istehsal üsulu Kİmi qərarlaşması ilə əlaqədardır. LaKİn Kapitalist
istehsal üsulunun yaranması iİKİn Kapital yığımı ilə də bağlıdır.
İİKİn
Kapital yığımının
birinci tərəfi
ondan ibarətdir
K
İ,
bilavasitə istehsalçıların istehsal
vasitələrindən məhrum olması çox
zəif
131
Əmtəa istehsalı və pul
getdiyindən sadə əmtəə istehsalında Keyfiyyət dəyişİKİİKİəri baş
vermir və bunu hələ iİKİn Kapital yığımı adlandırmaq olmaz. İİKİn
Kapital yığımının bu mərhələsinin sürətləndirilməsində dövlət
mühüm rol oynayır. Belə Kİ, dövlət zoraKilıq yolu ilə bilavasitə
istehsalçıları - Kəndliləri torpaq müİKİyyətindən məhrum edir.
İİKİn Kapital yığımının
İKİnci tərəfi
ondan ibarətdir
K
İ,
pul vəsaiti azlığın
əlində yığılır və iİKİn Kapitalistlər meydana çıxır.
İİKİn Kapital yığımının əsas mənbəyi pul sərvətinin toplanmasıdır.
Pul sərvəti müstəmləKəçilİK sistemi, dövlət istiqrazları sistemi, vergi
sistemi, proteKsionizm sistemi vasitəsilə əldə edilmişdir. İİKİn Kapital
yığımının nəticəsində Kapitalist-fermerlər və sənaye Kapitalistləri
yaranır.
Yeni istehsal üsulunun yaranması üçün zoraKilıq heç bir şərait
yaratmır, çünKİ istehsal üsulları obyeKtiv qanunauyğunluqlar
əsasında meydana gəlir və inKİşaf edirlər.
Təsərrüfat tiplərinin xüsusi formalarından biri də inzibati- amirlİK,
mərKəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatdır. Planlı iqtisadiyyatda
əmtəə-pul və bazar əlaqələri saxlanılır. LaKİn iqtisadiyyatın idarə
edilməsinə dövlət həddən artıq nüfuz edir. Planlı əmtəə təsərrüfatında
istehsalçılarla (bu təsərrüfat tipində bütün istehsal vasitələri, o
cümlədən torpaq üzərində dövlət müİKİyyəti olur) istehlaKçılar
arasında olan əlaqələri dövlət özü nizamlayır.
Hər şeydən əvvəl, planlı əmtəə təsərrüfatında dövlət əmr, qanun və
tapşırıqlar verir, planlar tərtib edir, direKtiv və normativ planlar
qanuniləşdirilir.
Bu
tədbirləri dövlət plan Komitəsi vasitəsilə həyata
Keçirir, ali partiya orqanları isə rəhbərlİK edirlər.
Nə
istehsal etməli,
resursları nə cür bölüşdürməli, istehsalçılar və İstehlaKçılar necə
hərəKət
etməlidir?
-
məsələlərini
dövlət
mərKəzləşdirilmiş
qiymətqoyma vasitəsilə həll edir.
İnzibati-amirlİK
və
ya planlı əmtəə təsərrüfatı sisteminin mad- di-iİKİn
şərtlərini inKİşaf etmiş maşınlı istehsal
və
inKİşaf etmiş ictimai əməK bölgüsü
sistemi təşKİl edir.
Deməli, inzibati-amirlİK, mərKəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat elə
bir ictimai təsərrüfat formasıdır Kİ, burada inKİşaf etmiş ictimai əməK
bölgüsü, ixtisaslaşdırılmış istehsal, müxtəlif iqtisadi struKturlar,
ümumiyyətlə, iqtisadi inKİşaf şüurlu surətdə vahid mərKəz tərəfindən
sərt şəKİldə nizamlanır. İnzibati-amirlİK sisteminin höKmran olduğu
bu ictimai təsərrüfat formasında İKİ əsas modeli qeyd etməK olar:
direKtiv-planlaşdırma və normativ- planlaşdırma. Hər İKİ model
şüurlu sərt nizamlanmaya əsaslanan iqtisadi sistemi təşKİl edir Kİ, bu
iqtisadi sistemin əsasında direKtiv və normativ planlar dayanır.
Müəssisələrin müstəqilliyi bu və ya başqa dərəcədə nəzərə alınmır,
onların fəaliyyətinin qiy
132