Əmtəə istehsalının formaları
mətləndirilməsi direKtiv və normativ planların yerinə yetirilməsindən
asılıdır.
DireKtiv və normativ modellərin ümumi və fərqləndirici cəhətləri
də vardır. Həm direKtiv, həm də normativ planlaşdırma əmtəə
istehsalı üçün inKİşaf etmiş ictimai əməK bölgüsü, milli iqtisadiyyatın,
azad bazar münasibətlərinin sıxışdırılması xaraKterİK xüsusiyyət
təşKİl edir. LaKİn, direKtiv planlaşdırma modeli ünvanlı plana,
resursların
mərKəzləşdirilmiş
qaydada
bölüşdürülməsinə,
mərKəzləşdirilmiş qiymətlərə əsaslanır.
Planlı əmtəə təsərrüfatı özünü doğrultmadığı üçün müasir
mərhələdə bütün Keçmiş sosialist öİKƏləri bazar iqtisadi sisteminə
Keçirlər. Müasir bazar iqtisadiyyatı müxtəlif amillərin tə'siri
nəticəsində
formalaşmışdır.
Buraya
dövlətin
iqtisadiyyatı
nizamlaması, dünya iqtisadiyyatı, inKİşaf etmiş bazar infrastruKturu,
sosial- laşdırılmış əmtəə istehsalı daxildir.
Sosiallaşdırılmış əmtəə istehsalının bazar iqtisadi sistemində insan
amilinə üstünlÜK verilir.
§4. Əmtəə tədavülü və pulun meydana gəlməsi
Əmtəədə təcəssüm olunan və mübadilə zamanı təzahür edən
ictimai əməK əmtəənin dəyərini yaradır. Bərabər dəyərə maliK olan
əmtəələr bir-birinə mübadilə edilir, bu əmtəələr eKvivalentdirlər.
Dəyər mübadilə dəyərilə bağlıdır. Dəyər əmtəənin daxili xassəsidir,
mübadilə dəyəri isə əmtəə dəyərinin təzahür formasıdır.
Əmtəələrin dəyərlərinin bərabərləşdirilməsi və mübadiləsi əmtəə
istehsalında xaraKterİK cəhətdir. Natural təsərrüfat şəraitində
istehsalçılar vaxt vahidi əsasında (saat, gün) sərf etdİKİəri əməK- lərini
nəzərə alır və onun nəticəsini ölçürdülər. LaKİn natural təsərrüfat
şəraitində onların sərf olunmuş əməyi dəyər forması almırdı. Əmtəə
təsərrüfatında isə əməK dəyər münasibətləri Kİmi təzahür edir.
Deməli, əmtəə təsərrüfatında ictimai əməK birbaşa vaxt vahidi ilə
ifadə olunur. İctimai əməK əmtəə istehsalında dolayısı yolla - yə'ni
mübadilə prosesində təzahür edir. Məsələn, bir cüt ayaqqabı 3 Kq.
pambığa bərabər tutulur. Dolayısı yolla bu o deməKdir Kİ, bir cüt
ayaqqabıya sərf edilən ictimai əməK 3 Kq pambığa sərf edilən ictimai
əməyə bərabərdir. BeləlİKİə, dəyər təKCƏ əməK məsrəfi deyil, o eyni
zamanda əmtəə istehsalına sərf edilən ictimai əməKdir
K
İ ,
mübadilə
prosesində təzahür edir.
Deməli, əmtəənin dəyəri istehsal prosesində əməK vasitəsilə
yaradılır. Mübadilə prosesində dəyər bir əmtəəni digər əmtəəyə
dəyişdirəndə təzahür edir. Buna mübadilə dəyəri deyilir. Dəyərin
iİKİn İnKİşaf forması sadə dəyər formasıdır. Məsələn, bir balta =
133
Əmtəə istehsalı və put
20 Kq. taxıl. Burada baltanın dəyəri 20
KQ
.
taxılda ifadə olunmuşdur.
Taxıl baltanın dəyərini
ƏKS
etdirir. Baltanın dəyəri taxılın istehlaK
dəyərində ifadə olunmuşdur, çünKİ həm taxılın, həm də baltanın
istehsalına əməK sərf edilmişdir. Bu İKİ əmtəənin bir-birinə bərabər
tutulması o deməKdir
K
İ,
onların hər İKİsi- nin istehsalına sərf
olunmuş əməK bərabərdir. Əmtəələrin bir- birinə bərabər olmasının
əsasını bu əmtəələrdə təcəssüm edən bərabər əməK sərfi təşKİl edir.
Öz dəyərini digər əmtəədə ifadə edən əmtəə (balta) nisbi dəyər
forması, öz dəyərini (taxıl) baltanın İstehlaK dəyərində
ƏKS
etdirən
əmtəə
eKvivalent dəyər formasıdır.
İİK
mübadilə təsadüfi xaraKter daşımış və bir növ məhsulun başqa
növ məhsula dəyişdirilməsi olmuşdur. Dəyərin belə formasına sadə və
ya təsadüfi dəyər forması deyilir.
Birinci iri ictimai əməK bölgüsünün yaranması ilə mübadilə
müntəzəm şəKİl alır. Məsələn, maldar tayfalar maldarlıq məhsulları
istehsal etdİKCə ƏKİnçi tayfaların və sənətKarların istehsal etdiyi
məhsullara ehtiyacı artır. BeləlİKİə, bu tayfalar arasında olan mübadilə
müntəzəm xaraKter daşıyır. Belə bir tarixi inKİşaf nəticəsində dəyərin
İKİnci mübadilə forması - tam və ya dolğun dəyər forması yaranır.
Dəyərin inKİşafının İKİnci formasında dəyər öz təcəssümünü bir
neçə əmtəənin istehlaK dəyərində tapır. LaKİn bu prosesdə də
əmtəələr əmtəələrə dəyişdirilir. İctimai əməK bölgüsünün və əmtəə
istehsalının inKİşafı, onların dərinləşməsi, bir əmtəənin digər əmtəəyə
dəyişdirilməsi qənaətbəxş olmur. Mübadilə prosesi çətinləşir. Məsələn,
ayaqqabı sahibinin baltaya, balta sahibinin taxıla olan ehtiyacı artır.
BeləlİKİə, əmtəə təsərrüfatı genişləndİKCə əmtəə istehsalçıları
arasında elə bir ümumi eKvivalent dəyər forması meydana çıxır Kİ,
bütün əmtəə istehsalçılarının bu eKvivalent dəyər formasına ehtiyacı
artır. BeləlİKİə, bir əmtəə bütün əmtəələr sırasından ayrılır və ümumi
eKvivalent dəyər forması Kİmi mübadilə olunur. Dəyər formalarının
inKİşafının bu mərhələsinə ümumi dəyər forması deyilir.
Ümumi dəyər forması onunla xaraKterizə edilir Kİ, bütün əmtəələr
bir əmtəəyə, yə'ni ümumi eKvivalent rol oynayan əmtəəyə mübadilə
olunur. Dəri, xəz, duz və s. müxtəlif yerlərdə ümumi eKvivalent
rolunu oynamışlar. Müxtəlif əmtəələrin ümumi eKvivalent rol
oynaması genişlənməKdə və artmaqda olan bazar tələbatını ödəyə
bilmir. Əmtəə təsərrüfatında ziddiyyətlər yaranır. Be- ləlİKİə,
müəyyən bir əmtəə uzun müddət ümumi eKvivalent rol oynamaqda
passivləşir və dəyərin pul forması yaranır, yə’ni ümu
134