Bazar va bazar iqtisadiyyatı
Konversiya marKetinqdə potensial alıcıların neqativ tələbi olduqda
tətbiq olunur. Hər hansı bir əmtəəyə tələb yoxdursa, bu halda
stimullaşdırıcı marKetinq tətbiq olunur.
Tələbin səviyyəsini saxlayan marKetinqdə əsas məqsəd tələbi
sabitləşdirməK, onun səviyyəsini saxlamaq olur.
İstehsal müəssisələrindən, satış bazarlarından asılı olaraq
marKetinq daxili və beynəlxalq istehlaK şeyləri, istehsal vasitələri və
xidmət yarımbölmələrinə də ayrılır.
MarKetinq Kateqoriyası geniş məzmunlu Kateqoriya Kİmi peşə-
Kar Kadrlar Korpusu məsələsini də az-çox özündə ehtiva edir.
Bu sahənin peşəKar Kadrı marKetoloq adlamr. MarKetoloqlar
marKetinqlə bağlı məsələlərdən yaxşı baş çıxaran mütəxəssislər hesab
olunurlar.
MarKetinqin tərKİb hissələrindən biri reKİamlardır. ReKİam is-
tehlaKçıların tələbinin və zövqünün formalaşmasına müsbət tə'sir
göstərir.
ReKİam bir neçə məqsəd daşıyır: müəssisənin obrazını (surətini)
yaratmaq, cari satışı artırmaq, alıcılara nəyi almağı və yaxud nəyi
hÖKmən almağı izah etməKdir.
ReKİamın başlıca vəzifəsi müştərilər tapmaq, cəlb etməK,
yaratmaq və genişləndirməKdir.
Bə'zi mənbələrdə marKetinqin KonKret variantları maraq doğurur.
Bununla əlaqədar Cədvəl 1-ə nəzər salmaq məqsədəuyğundur.
Azərbaycan üçün marKetinqə praKtİK baxımdan hələlİK
mənimsənilməyən iqtisadi qurum (model) Kİmi baxıla bilər. Şübhəsiz,
bazar iqtisadiyyatı formalaşdıqca və inKİşaf etdİKCə onun fəaliyyətinə
tələb artacaqdır. İş burasındadır Kİ, marKetinq bütün- lÜKdə bazar
təfəKKÜr tərzinə əsaslanır. MarKetinq - tam bazar iqtisadiyyatı, bütün
təsərrüfat fəaliyyətinə olduqca müsbət tə'sir göstərən amildir.
§5. Bazar iqtisadiyyatının genetin əsasları
və əsas cəhətləri
Cəmiyyətin İnKİşaf tarixinə bilavasitə bir neçə ictimai təsərrüfat
forması tipləri (modelləri) mə'lumdur. Onların əsaslarından
aşağıdaKiları göstərməK olar: 1.Natural təsərrüfat; 2. Əmtəə (bazar)
təsərrüfatı; 3. Bazar iqtisadiyyatı.
Bəşər cəmiyyətinin
iİKİn
ictimai təsərrüfat forması natural forma adlanır.
Bu, bəsit bir təsərrüfatçılıq forması olub. Burada maddi ne'mətlər istehsalından
başlıca olaraq, insanların şəxsi
150
Bazar iqtisadiyyatının genetiK əsasları və əsas cəhətləri
tələbatının ödənilməsi əsas yer tutub və bu məqsəd güdülüb. İs-
tehlaK ayrı-ayrı vahidlər dairəsində həyata Keçirilib. Təsərrüfatın
natural tipinə aşağıdaKi cəhətlər xas olub: təcrid olunma, lo- Kallıq,
istehsalın məhdud çərçivəsi, inKİşafın aşağı səviyyəli olması, ətalət və
s. Tarixi təcrübədə natural təsərrüfat rəngarəng modellərdə ifadə edilə
bilər. Məsələn, ibtidai icma, Asiya icması, alman icması, slavyan icması
və i.a. Hətta müasir dövrdə də inKİşaf etməKdə olan bə'zi
öİKƏİərdəKİ xalqlarda natural iqtisadiyyata aid təsərrüfatlar
mövcuddur.
İctimai əməK bölgülərinin, xüsusən müİKİyyətin, istehsalın
ixtisaslaşmasının meydana gəlmələri ilə tarixi inKİşaf prosesində
natural ictimai təsərrüfat forması (tipi) əmtəə (bazar) təsərrüfatı ilə
əvəz olunmağa başlayır.
Əmtəə istehsalı, əmtəə təsərrüfatı dərsliyin əvvəİKİ müvafiq
mövzusunda geniş şərh olunduğu üçün burada onun şərhinə ehtiyac
yoxdur (Bax: VII fəsil).
Qeyd etməK lazımdır Kİ, əmtəə istehsalının və bazarın meydana
gəlməsi hələ müasir elmi baxımla bazar iqtisadiyyatı sistemi deməK
deyildi. Bazar iqtisadiyyatı anlayışı onlardan əsaslı surətdə fərqlənən
və tarixən onlardan çox-çox sonralar meydana gələn və formalaşan bir
təsərrüfat formasını ifadə edir. Bu, tarixən bilavasitə Kapitalist
iqtisadiyyatının yaranması ilə qərarlaşmağa başlayıb və bu müasir
səviyyəyə gəlib. Bə'zi iqtisadi ədəbiyyatda ümumiyyətlə, bazar, bazar
iqtisadiyyatı sistemi ilə eyniləşdirilir və qarışdırılır. Başqa sözlə,
şərhlərdə onların əsaslı fərqlərə ma- lİK olmaları göstərilmir. HalbuKİ,
bazar iqtisadiyyatı (bazar iqtisadiyyatı sistemi) anlayışı mahiyyətcə
başqa elmi və praKtİKİ mə'na Kəsb edir.
Bazar iqtisadiyyatı özünəməxsus genetİK əsaslara malİKdir. Bu
aşağıdaKilarla səciyyələnir: inKİşaf etmiş ictimai əməK bölgüsü, özəl
və qarışıq müİKİyyətin haKİm mövqedə olması, əmtəə təsərrüfatının
geniş dairəyə malİK olması, əmtəə istehsalına yeni vahidlərin, o
cümlədən iş qüvvəsinin daxil olması, tələb və təKİifin yÜKSƏK
dinamİKİiyi, rəqabət dairəsinin və gücünün, bazar sisteminin daim
əhatəlİK dərəcəsinin artması, iqtisadi demoKratİKİəşmə, iqtisadi
azadlıq, liberallaşdırma, mənfəətin hərəKətverici qüvvəyə çevrilməsi,
istehsal və bazar infrastruKturlarının genişlənmə meylinin güclənməsi
və s. Sonralar daha da inKİşaf etmiş, modernləşmiş bu genetİK əsaslar
və digərləri onun səciyyəvi Komponentlərinə çevrilmişlər.
BeləlİKİə, bu gün inKİşaf etmiş öİKƏlərdə bazar iqtisadiyyatı
sistemi təKmil cəhətlərlə (atributlarla) səciyyəvidir.
Bazar iqtisadiyyatı ideologiya deyil, zamanın metodları ilə təc
151
Bazar və bazar iqtisadiyyatı
rübədən çıxmış iqtisadi münasibətlərin məcmusudur. 0, mərKəz-
ləşmə ilə alternativdir, müəyyən mə'nada ondan uzaqdır, çevindir,
dəyişKəndir, prantİKdir. Vaxtı ilə A.Smit onu «görünməz əllər»
metaforu ilə qətiyyətləşdirmişdir.
Müasir bazar iqtisadiyyatında çoxmüİKİyyətçilİK xüsusi mövqeyə
malİKdir. Onun mahiyyətində adenvat olan ən mühüm aparıcı forma
isə özəl müİKİyyət formasıdır. Bundan başqa şübhəsiz, dövlət,
səhmdar, Kooperativ, Kollentiv və bir sıra digərləri də bazar
iqtisadiyyatı sistemi ilə vəhdət təşKİl edirlər.
Bazar iqtisadiyyatında xüsusi sahibnarliq fəaliyyəti onun ən
səciyyəvi Komponentlərindən biridir və xüsusi aparıcı rol oynayır.
Onsuz bazar iqtisadiyyatının fəaliyyətini təsəvvür etməK mümKÜn
deyil.
İstehsal və istehlan amilləri də burada çox mühüm rola malindir-
lər. Onların tarixi insan cəmiyyətinin yaranması ilə bağlıdır. La- Kİn
bazar iqtisadiyyatı sistemində onlar tamam yeni Keyfiyyətlərlə
səciyyələnir, daimi, fasiləsiz xaraKter daşıyır, geniş ixtisaslaşma
əsasında qarşılıqlı əlaqədə olurlar və bu əsasən topdan bazar
sövdələşmələri formasında təzahür edir.
Müasir bazar münasibətlərinə xas olan mühüm cəhətlərdən biri
iqtisadi demoKratİKİəşmə, şəxsi iqtisadi azadlıq, liberallaşdırmadır.
Bunlar bazar iqtisadiyyatının fundamental prinsipləri sayılır.
İstehlaKçının azadlığı bundadır
K
İ ,
O
, çoxlu rəqabətli əmtəələrdən
və xidmət növlərindən istədiyini seçir.
İstehsalçı azadlığı isə İİK növbədə bundadır Kİ, o, istədiyi məhsul,
mə'mulat istehsalı ilə məşğul olar, onu genişləndirər və risK yolu ilə öz
məqsədinə çatıb mənfəət əldə edər, biznesmen, sahib- Kar ola bilər. O,
bu imKanla müasir bazar iqtisadiyyatını siyasi demoKratiya ilə
birləşdirir. Müasir bazar iqtisadiyyatının mərKƏ- zi cəhətlərindən biri
onun geniş bazar infrastruKturuna malİK olmasıdır. Müasir bazar
infrastruKturuna birjalar (əmtəə, əməK, xammal, fond, valyuta),
topdansatış və pəraKəndəsatış ticarət struK- turları. Kommersiya
banKİarı, Kommersiya sığorta Kampaniyaları, xüsusi reKİam
agentlİKİəri, gömrÜK sistemləri. Kommersiya sərgi KompleKtləri,
auditor Kampaniyaları, xüsusi azad sahibKarlıq zonaları və s. daxildir.
Bazar iqtisadiyyatının mühüm cəhətlərindən və aparıcı, təKan-
verici amillərindən biri daim artan mənfəətə nail olunması, ona cəhd
göstərilməsidir.
Mənfəət uğrunda rəqabət mübarizəsində qalib gəlməK, risKƏ
getməK, təşəbbü SKarlıq göstərməK, iqtisadi səmərəliliyi artırmaq və
məsrəfləri azaltmaq yolu ilə əmtəələrin və xidmət növlərinin
qiymətlərini aşağı salmaq - bunlar hamısı bazar iqtisadiyyatının tə-
152
Dostları ilə paylaş: |