Bazar və bazar iqtisadiyyatı
§2. Müasir bazar sistemi və strunturu
Bazar əmtəə-pul münasibətlərinin tarixi inKİşafı nəticəsində
müasir tərəqqi dərəcəsinə çatmışdır. Bazar meydana gəldiyi vaxtdan
çağdaş zamana qədər inKİşaf yolu KeçərəK onun məzmunu həm
dərininə və həm də eninə dəyişmiş, daim təKmilləşmiş və belə- lİKİə,
müasir səciyyə KƏsb etmişdir,
O,
bu gün mürəKKəb bir struKtura malİKdir və çoxsahəli bir sistem
üzrə fəaliyyət göstərir. Bazar sistemi dedində isə, onun bütün
növlərinin, ən müxtəlif me'yarlar üzrə ayrı-ayrı Komponentlərinin
məcmuu nəzərdə tutulur.
Müasir dövrdə bazarların struKturu və sistemi onun obyentlə- ri,
subyeKtləri, məKan əlamətləri, əmtəələrlə doluluğu, rəqabət aparma
dərəcələri, satış xaranterləri, əmtəələrin çeşidliyi və bə'zi başqaları üzrə
səciyyələnirlər. Onlar müİKİyyət formaları, əmtəə istehsalçılarının
struKturu və təsərrüfat subyeKtləri, əmtəə tədavülü dairəsinin
xüsusiyyətləri, öİKədə fəaliyyət göstərən ticarətin növləri ilə müəyyən
olunurlar. Bunların hər biri bazar sisteminə və struKturuna özlərinə
məxsus tə'sir göstərirlər.
İndi yuxarıda göstərilən əlamətlər üzrə bazarların şərhini ve-
rəK.
İqtisadi tə'yinatları üzrə bazarın obyeKtləri əsasən aşağıdaKi-
lardan ibarətdir:
-
Əmtəələr və xidmətlər (istehlaK) bazarı.
Buraya başlıca olaraq
müxtəlif ərzaq növləri, şəxsi istehlaK əmtəələri, məişət. Kommunal,
nəqliyyat xidmətləri, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə üzrə pullu xidmət
bazarları daxildir.
-
İstehsal vasitələri bazarı.
Buraya əməK predmetləri və əməK
vasitələri, onların tərKİbinə daxil olan bütün KompleKS şeylər
daxildir. Məs., daşınmaz (hərəKətsiz) əmlaKİar, əməK alətləri, xammal
və materiallar, energetİKa resursları, faydalı qazıntılar bazarı.
Bə'zi iqtisadi ədəbiyyatda bu bazar istehsal amilləri bazarı
Ki
mi də
araşdırılır.
-
tş qüvvəsi bazarı.
Buraya sərbəst alqı-satqı sövdələşməsi (müqaviləsi)
üzrə iş qüvvəsinin alqı-satqısı daxildir.
-
Elmi-texnİKİ işləmələr, innovasiya, patent bazarı.
Buraya texnoloji
üsulun təKmilləşməsinə, əməK məhsuldarlığının yÜKSəlmə- sinə
tə'sir göstərən və təKan verə bilən texnİKİ, elmi ixtiralar, yeni ideyalar,
bunları hüquqi cəhətdən təsdiq edən rəsmi sənədlərin, lisenziyaların
alqı-satqısı daxildir.
-
Valyuta, qiymətli Kağızlar (maliyyə) bazar«.
Buraya valyutaların,
səhmlərin, istiqrazların, çeKİərin, aKKredltivlərin, veKsellərin
144
Müasir bazar sistemi və struKturu
VƏ digər pul öhdəlİKİərini yerinə yetirə bilən qiymətli Kağızların sərbəst alqı-satqısı daxildir.
-
Mənzil bazarı. Sabiq Sovet rejimində yalnız xüsusi evlər, bağlar və
digər bu cür müİKİər alınıb-satılardı. Bazar münasibətləri şəraitində
bunlarla bərabər, özəlləşdirilmiş bütün mənzillərin al- qı-satqısı həmin
bazara aid edilir.
-
İnformasiya məhsulları bazarı. Bu
xüsusi növ bazardır
və
buraya
Kitabların, qəzetlərin, şəKİllərin, müxtəlif yönümlü reKİam- ların
və
digər bir
sıra informasiya mə'lumatlarının alqı-satqısı daxildir.
Bu
bazara intelleKtual
səciyyəli məhsullar bazarı da deyilir.
-
Coğrafi (məKan) vəziyyətinə görə bazarlar. Buraya yerli (lo- Kal),
regional, milli, iri regionlararası və dünya bazarları daxildir. Bunların
bir-birindən olan fərqləri adlarındaKi müxtəlifimdə aydın ifadə olunur.
Dünya bazarında dünya öİKƏlərinin bütövlüyü və meqoiqtisadiyyat
səviyyəsində fəaliyyəti bəlli olur. O biriləri isə başlıca olaraq öİKədaxili
və qismən regionlar miqyasında daxili bazardır.
Bazarlar başqa əlamətlərə görə də bir-birindən fərqlənirlər. Məs., öz
səviyyəsinə görə müvazinətli (yə’ni təKİiflə tələbin az-çox uyğun
gəlməsi), əmtəə artıqlığı olan və defisitli (Kəsirli) bazarlar. Yalnız
müvazinətli bazarlar normal şəKİldə fəaliyyət göstərirlər. Bazarlar
rəqabət dərəcəsinə görə də bir-birindən fərqlənirlər. Məsələn, azad
rəqabətli bazar, inhisarçı bazar, qarışıq və oli- qapolİK bazar və s.
Yalnız azad rəqabətli bazarlar normal fəaliyyəti! olurlar.
Əmtəə, mə'mulat istehsalı sahələri üzrə də bazarlar müxtəlif
istiqamətli olurlar. Məs., avtomobil bazarı, eleKtrİKƏ aid əmtəələr üzrə
bazar, Kompüter, ət məhsulları üzrə bazar və s.
Əmtəələrin çeşidliliyinə görə də bazarlar müxtəlif olurlar. Məs., bir-birinə
yaxın (qohum) əmtəələr bazarı, geniş çeşidli əmtəələr bazarı, qarışıq əmtəələr
bazarı və
s.
Bazarlar satış xaraKterinə görə
İKİ
yerə: topdansatış və pəra-
Kəndəsatış bazarlarına bölünür (bu barədə üçüncü paraqrafda şərh
olunacaqdır).
Bazarlara dair bütün yuxarıda verilən şərhlər və təsvirlər onların
sistemini və struKturunu ifadə edir.
§3. Bazar və ticarət
«Bazar» və «ticarət» anlayışları bir-birilə ən yaxın olan, bə'- zən
identİK mə'nada ifadə edilən iqtisadi Kateqoriyalardır. Bunları
ayrı-ayrı təsəvvür etməK yanlışlığa gətirib çıxara bilər. LaKİn
145