Pulun t&Kamülü
rantı Kİmi çıxış edir.
Dövlətin və xüsusi şəxslərin qızıl ehtiyatı ümumsərvət hesab
olunur. Qızıl bazarında Kredit pulları qızılla dəyişməK olur. Külli
miqdarda qızıl yığmaq qızılın sərvət (dəfinə) rolunu oynamasının
təcəssümüdür. Kağız və Kredit pullar dəfinə funKSİyasını oynaya
bilmir. ÇünKİ onlar xüsusi dəyərə malİK deyillər. LaKİn belə pullar
dəyərin nümayəndəsi Kİmi çıxış edirlər və yığım funKSİyası rolunu
oynaya bilirlər. Əmtəə istehsalı şəratində Kağız və Kredit pullar yığım
Kİmi istifadə olunurlar. Belə bir prosesdə pulun yığılması təKrar
istehsala - istehsala, bölgüyə, mübadiləyə və is- tehlaKa xidmət edirlər.
Pulun təKamülü bazar münasibətlərinin, maKro-, mİKroiqtisa-
diyyatın və dünya təsərrüfatının tədqiq edilib öyrənilməsində mühüm
zəruri vasitədir.
141
Bazar və bazar iqtisadiyyatı
VII
FƏSIL
,
BAZAR VƏ BAZAR
İQTİSADİYYATI
§1. Bazarın meydana gəlməsi.
«Bazar» anlayışının elmi məzmunu
Bazar bəşər sivilizasiyasının ən mühüm nailiyyətlərindən biridir.
O, min illər boyu inKİşaf yolu Keçmiş və bəsit bir formadan müasir
yÜKSƏK səviyyəyə qədər yÜKSəlmişdir. Mənbələrdə onun 6- 7 min il
əvvəl meydana gəlməsi qeyd olunur.
Bazar insan cəmiyyəti tarixində böyÜK ictimai əməK bölgülərinin,
əmtəə təsərrüfatının mübadiləsinin meydana gəlməsi ilə üzvi şəKİldə
bağlıdır. Bazarın obyentiv zəruriliyi müxtəlif müİKİyyət formalarının
mövcudiyyəti, onun subyentlərinin əlahiddələşməsi ilə də üzvi
şəKİldə bağlıdır. Bunlarla yanaşı onun zəruriliyi milli iqtisadiyyatın
xaricə çıxması tələbatı ilə də əlaqədardır.
Bazar münasibətlərinin maddi əsasını əmtəələrin və pulların
hərəKəti təşKİl edir. Bəsit əmtəə təsərrüfatı şəraitindəKİ bazarla
Kapitalist təsərrüfatı, müasir sivilizasiya şəratindəKİ bazar öz
mahiyyət və məzmununa görə eyni deyil, daha mürəKKəb səciyyə
Kəsb edir.
Ümumiyyətlə, əmtəə təsərrüfatı fəaliyyət göstərməyən yerdə bazar
ola bilməz və əKsinə, bazar olmayan yerdə əmtəə təsərrüfatının
fəaliyyətindən söhbət gedə bilməz. Bunlar bir-biri ilə qırılmaz surətdə,
tam qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyətdə olurlar.
Bazarın yaranması, təşəKKÜl tapması və daim inKİşaf etməsi
ümumbəşəri iqtisadi tərəqqiyə indi də fəal bir amil Kİmi böyÜK tə’sir
göstərir. Buna görə də onun iqtisadiyyatda, iqtisadi-sosial həyatda rolu
daim yÜKSələn xətt ilə getmiş və gedir.
Bazar anlayışının məzmununda onun funKsiyaları daha mühüm
yer tutur. Bu funKsiyalara hər şeydən əvvəl istehsal ilə isteh- laK,
tələblə tƏKİif, alıcı ilə satıcı arasında uzlaşma, öz daxili tənzimləmə və
müvazinəti saxlama daxildir. Oraya əmtəələrin mübadiləsi və
xidmətlər üzrə eKvivalentin olmasının tə'min edilməsi, istehsalın
səmərəliliyinə stimul yaratmaq, elmi tərəqqiyə, tədavül xərclərinin
azaldılmasına tə’sir göstərməK də aiddir. Həmin məzmuna ayrı-ayrı
milli təsərrüfatlarda, ərazilərdə, regionlarda dinamİK proporsiyaların
təşəKKÜl tapmasının, istehsalın struKturu ilə həcmi arasında
əlaqəliliyin baş tutmasında «siqnallar» və s. əhatə edir.
Bazar əmtəə-pul münasibətlərinin ən mühüm aparıcı bir
Komponenti Kİmi iqtisad elmində geniş yayılmış iqtisadi
Kateqoriyalardan
biridir.
Buna
görə
də
bazar
anlayışına.
Kateqoriyasına bəsit bir anlam Kİmi baxmaq olmaz. O, geniş əhatəli
elmi məzmuna malİKdir. Buna görə də iqtisadi ədəbiyyatda onun eyni
məzmuna
142
Bazarın meydana gəlməsi. «Bazar» anlayışının elmi məzmunu
malİK müxtəlif tə'riflərinə rast gəlinir. Hazırda iqtisadi ədəbiyyatlarda
ifadə olunmuş tə'riflərdən nümunələr gətirəK:
«Bazar-iqtisadi münasibətlərdə tələblə-tƏKİifin məcmusudur».
«Bazar - ayrı-ayrı əmtəələr və xidmətlər üzrə satıcılarla alıcıların birgə
fəaliyyəti mexanizmidir». «Bazar - hər hansı əmtəə üzrə bir qrup
adamların sövdələşməsi ilə baş verən sıx fəaliyyət münasibətləridir».
«Bazar - ticarət aparmaq üçün adamların bir-birilə hər hansı qarşılıqlı
fəaliyyətidir». «Bazar - əmtəə və əmtəə-pul mübadiləsi formasıdır».
«Bazar - əmtəə istehsalı və pul tədavülü qanunları üzrə təşəKKÜl
tapan mübadilədir».
Bu tə'riflərin hamısı bazar anlayışının məzmununa uyğun gələn
müxtəlif formalı açıqlamalardır.
Bazar təKrar istehsalın Komponentləri olan istehsal - bölgü -
mübadilə - istehlaK aspenti üzrə də səciyyələndirilə bilər. Bazar
mübadilə aKtı ilə bilavasitə bağlı olduğu üçün onun haqqında
aşağıdanı fİKİr mübadiləsinə nəzər salaq.
İqtisadi - nəzəri baxımdan mübadiləyə dar və geniş mə'nalarda
baxılır. Geniş mə'nada o, iqtisad elmində fəaliyyətlər, xidmətlər,
təcrübələr və s. mübadiləsi Kİmi başa düşülür. Mübadiləyə dar
mə’nada məhsul, əmtəə mübadiləsi və əmtəə tədavülü Kİmi baxılır.
Əmtəə təsərrüfatı şəraitində mübadilə
Ə-P
(əmtəə-pul) forması ilə ifadə
olunur. Bazar bir iqtisadi Kateqoriya Kİmi özünü bilavasitə məhz bu
dairədə təzahür etdirir. Buna görə də o, ticarətlə, ticarət xidmətləri
prosesi ilə üzvi əlaqəli bir Kateqoriyadır.
Bazarın, mübadilənin ticarət fəaliyyəti ilə ayrılmaz əlaqəliliyi İİK
zamanlardan ticarət Kapitalı adı ilə mə'lumdur. Bunun iİKİn forması
isə tacir Kapitalı adlanır. (Bu barədə üçüncü paraqrafda şərh
ediləcəKdir). Əmtəə tədavülü pul vasitəçiliyi ilə əmtəə mübadiləsinin
yÜKSƏK formasıdır. Odur Kİ, bu öz geniş ifadəsini
Ə-P-Ə
formulu
şəKİində tapır.
Yuxarıda göstərilənləri əsas tutaraq «bazar» Kateqoriyasına
aşağıdam ümumiləşdirici tə'rif verilə bilər.
Bazar - iqtisadi Kateqoriya olub, KonKret iqtisadi münasibətləri,
alıcılarla (tələblə) satıcıların (təKİiflə) əlaqələrinin məcmusudur.
O,
habelə əmtəələrin və xidmətlərin hərəKəti üzrə ticarət vasitəçiləri ilə
bazar münasibətləri subyeKtlərinin mənafelərini təcəssüm etdirir və
mübadiləni tə'min edir.
Bazar bəşər cəmiyyətinin təbii-tarixi inKİşafının törəməsi Kİmi
xalqların çoxəsrlİK, birgə ən'ənələrinin milli, mədəni, dini, psixoloji
xüsusiyyətlərini
də
özündə
ifadə
etməK
iqtidarında
olan
Kateqoriyadır.
143