Bazar iqtisadiyyatı modellərinin fərqləndirici me’yarları
rinin Ümumi fərqləndirici me'yarlarını göstərməyə imKan verir. Belə
me'yarlar dövlətin iqtisadiyyata və sosial münasibətlərə tə'sir səviyyəsi
ilə müəyyən olunur. Dövlətin iqtisadiyyata tə'siri və sosial tələbatların
ödənilməsi səviyyəsi liberal modeldən neoli- beral və daha sonra isə
sosial-demoKrat modelinə doğru irəlilə- dİKCə artır. Liberallar belə
hesab edirlər Kİ, dövlət iqtisadiyyata müdaxilə etməməlidir və ancaq
sosial ödənişlərin yerinə yetirilməsi ilə məşğul olmalıdır. Real həyatda
dövlətin iqtisadiyyata minimum müdaxiləsi və əhalinin ən az
tə’minatlı (işsizlərə və s.) təbəqələrinin ehtiyaclarının ödənilməsi baş
verir. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial ödəmələrin
əhalinin daha geniş Kütləsinə verilməsi nəzərdə tutulur. Bununla belə
dövlət müəssisələrin vəsaitləri və sığorta fondları ilə yanaşı vəsait
ayıraraq bu işlərin həyata Keçirilməsində yaxından iştiraK edir.
Sosial-de- moKrat və ya İsveç modelində əhalinin sosial tələblərinin
yerinə yetirilməsində və vəsaitlərin yenidən bölüşdürülməsində
dövlətin rolu daha da böyÜKdür. Ümumiyyətlə, sosial problemlərin
həll olunması səviyyəsi, bu və ya digər bazar iqtisadiyyatı modelinin
mühüm xüsusiyyətlərindən biridir.
Qeyd etməK lazımdır
Kİ,
bazar iqtisadiyyatının bütün göstərilən
modellərində bazar eyni tiplidir və ümumi qanunlar əsasında fəaliyyət
göstərir. Bazar iqtisadiyyatının modelləri isə, dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə
etməsi və əhalinin sosial tələblərinin ödənilməsi səviyyəsi ilə müəyyən
olunur. Bununla yanaşı bazar iqtisadiyyatının fəaliyyət göstərməsinə bu və ya
digər model öz tə'sirini göstərir. Məsələn, Almaniya iqtisadiyyatında xırda və
orta istehsal ABŞ-a nisbətən daha böyÜK rol oynayır, burada inhisarçılıq aşağı
səviyyədədir. Bu, sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modelinin tələblərindən
irəli gəlir.
İqtisadi
ədəbiyyatda
bazar
iqtisadiyyatının
tiplərinin
və
modellərinin sayı haqqında müxtəlif fİKİrlər mövcuddur. Bir qrup
alimlər, bazar iqtisadiyyatının ancaq 3 modelinin (amerİKan, alman,
İsveç) olmasını, digərləri isə - bunlarla yanaşı eyni zamanda yapon,
Fransa, Çin, Cənubi Koreya və s. modellərinin varlığını da göstərirlər.
Hər bir öİKənin öz fərqli cəhətləri var və hər bir öİKənin iqtisadiyyatı
digər öİKƏlərin iqtisadiyyatından fərqlənir. Yapon iqtisadiyyatının
(onun mədəniyyəti, xalqının mentaliteti, tarixi KÖKİəri, bir firmaya
bağlılıq ən'ənələri ilə əlaqədar) özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.
Əgər biz öz tədqiqatımızı hər bir öİKənin xüsusiyyətlərini
göstərməKİə davam etdirsəK, onda öİKƏlərin miqdarına uyğun bazar
iqtisadiyyatı modellərini əldə etmiş olarıq. Bir halda Kİ, bazar
iqtisadiyyatı modeli və ya tipi müəyyən parametrlərə malİKdir
(müİKİyyətin formasının struK
191
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
turu, dövlət tənzimlənməsinin rolu, tənzimlənmənin spesifİK
mexanizmləri, büdcə və Kredit-maliyyə sistemi vasitəsi ilə yenidən
bölgünün səviyyəsi, əhalinin çox və ya az hissəsinin sosial siyasətlə
əhatə edilməsi dərəcəsi) - onda bu parametrlərin daxilində onların
funKsional asılılığı ilə əlaqədar bazar iqtisadiyyatının modelləri
haqqında fİKİr yürütməK olar: bu və ya digər parametrin (məsələn,
dövlət müİKİyyətinin) olmaması və ya az hissəyə malİK olması; bu
parametrin az və ya çox inKİşaf etməsi və nəhayət, bu və ya digər
parametrin yÜKSƏK paya malİK olması. Göstərilən bu 3 növ
funKsional asılılığa uyğun, bazar iqtisadiyyatı 3 modelə ayrılır. Bazar
iqtisadiyyatının 3 modelindən hər biri müasir iqtisadi fİKİrdə liberal,
neoliberal
və
sosial-demoKrat
istiqamətlərinin
nəzəri
Konsepsiyasını özündə
ƏKS
etdirir.
Bazar iqtisadiyyatı modelləri arasındaKi sərhədlərin şəffaf olması
və bir-birinə yaxınlaşması ilə əlaqədar, bə'zən bazar iqtisadiyyatı
modellərinin seçilməsi və öyrənilməsi əleyhinə fİKİrlər söylənilir.
Doğrudan da, bazar modellərinin yaxınlaşması səbəbindən, bu və ya
digər öİKədə müəyyən modelin xalis formada seçilməsi çətinləşir.
Məsələn, liberal amerİKan modeli üçün ümumi milli məhsulda,
büdcənin payının nisbətən az hissəyə malİK olması xaraKterdir, ancaq
ABŞ-da büdcənin payı ümumi milli məhsulda yÜKsəKdir. Bu,
büdcədən maliyyələşdirilən hərbi xərclərin
yÜKSƏK
olması ilə bağlıdır.
Əgər real həyatda bazar iqtisadiyyatının bu və ya digər modelinin
göstərilən xüsusiyyətləri çətinlİK- lə özünü xalis formada büruzə
verirsə, bu heç də iqtisadi nəzəriyyədə modellərin xalis formada
baxılmasını və öyrənilməsini inKar etmir.
Bazar iqtisadiyyatının müxtəlif modellərinin yaxınlaşması aşa-
ğıdaKi hallarda baş verə bilər. Birincisi, bu və ya digər öİKədə
sosial-iqtisadi mühitin dəyişməsi, iqtisadi siyasətdə dəyişİKİİK- lərə,
əvvəİKİ iqtisadi baxışlara yenidən baxılmasına və yeni mövqelərə
Keçilməsinə səbəb olur. İqtisadiyyatın inKİşafı bazar təsərrüfatı
modellərinin
inKİşafına,
onların
təKamülünə
və
müəyyən
dəyişİKİİKİərinə tə’sir edir. İKİncisi, bazar təsərrüfatı modellərinin
yaxınlaşması, növbəti seçKİlərdə iqtidar üzərində müxalifət
partiyalarının qələbə çalması sayəsində siyasi hadisələrdə baş verən
dəyişİKİİKİərdir. Məsələn, İngiltərədə leyboristlər haKİmiyyətə
gəldİKdə milliləşdirməni həyata Keçiriblərsə, Konservatorlar qələbə
çaldıqdan sonra özəlləşdirməni həyata Keçiriblər. Deməli, bazar
iqtisadiyyatının bu və ya digər modelində yeni meyllərin meydana
gəlməsi, seçKİlərdə digər partiyanın qələbə əldə etməsi nəticəsində
iqtisadi siyasət Kursunda baş verən dəyişİKİİKİərlə bağlıdır.
192