Bazarın libérai modelinin spesifİK xüsusiyyətləri
§2. Bazarın liberal modelinin spesifin
xüsusiyyətləri
KlassİK formada bazarın liberal modeli XX əsrin əvvəlindən 20- ci
illərin sonuna qədər mövcud olmuşdur. Bu model tənzimlənmənin
Keynsçi metodlarının müharibədən sonraKi siyasətinin gedişində
müəyyən dəyişİKİİKİərə mə'ruz qalmışdır. Buna baxmayaraq, müasir
dövrdə də onun əsas cəhətləri - daxili bazarın yÜKSƏK olması, iri
inhisarların timsalında xüsusi Kapitalın möhKəm mövqeyə malİK
olması, həmnarlar və fəhlə hərəKatının zəif olması saxlanılır.
Mə'lumdur Kİ, bazarın modellərini müqayisə edərKən aşağıda- Ki
Kateqoriyaları nəzərə almaq lazımdır: müİKİyyətin forması; dövlətin
iqtisadiyyata müdaxilə etməsi və ya etməməsi; sosial siyasətin
xüsusiyyəti; dövlət müdaxiləsinin səviyyəsini
ƏKS
etdirən dövlət
büdcəsinin ümumi milli məhsulda payı.
MaKroiqtisadi səviyyədə tənzimləmə bazarın bütün modellərində
mövcuddur, amma tənzimləmənin bu və ya digər motivi üs- tünlÜK
təşKİl edə bilər. Tənzimləmənin müxtəlif mexanizmlərinin müqayisəli
təhlili
aşağıdaKi
əlamətlərin
seçilməsini
müəyyən
edir:
Tənzimləmənin obyeKtlərini (təKİifə, yə'ni məcmu istehsalın
struKturu və həcminə tə'sir etməK; gəlirlərin bölgüsündəKİ dəyi-
şİKİİKİərin nəticəsi olan tələbə tə'sir etməK); tənzimləmənin iqtisadi
metodlarını (büdcə-vergi, pul-Kredit, maliyyə-valyuta, investisiya);
tənzimlənmənin qeyri-iqtisadi metodlarını (hüquqi, mə'nəvi, siyasi
mexanizmləri).
Bazarın amerİKan (liberal) modeli və daha geniş miqyasda
amerİKan mentaliteti üçün cəmiyyətin bütün fərdlərinin həm bir-
birinə, həm də dövlətə olan münasibətlərdə özlərinə tam arxalanması,
özlərinin şəxsi hesablarına tələbatlarının ödənilməsi xaraKte- rİKdir.
Ona görə də bazarın liberal modeli üçün tənzimləmənin qalıq prinsipi
səciyyəvidir və əsasən təKrar istehsalın, azad rəqabət şəraitində
səmərəli formada tənzimlənə bilməyən aspeKtlərin (səpKİlərin)
tənzimlənməsini əhatə edir. AmerİKan modeli üçün dövlət büdcəsinin
ümumi milli məhsulda payının həddən çox azalması və dövlət
büdcəsində sosial xərclərin az hissəyə malİK olması xaraKterdir.
Ümumi milli məhsulda dövlət xərclərinin çə- Kİsi 1982-ci ildə
İsveçrədə 68, AFR-da, Fransada, BöyÜK Britaniyada, İtaliyada 47-54,
ABŞ-da isə 38 faiz təşKİl edir. ABŞ-da əhali arasında güclü
təbəqələşmə mövcuddur, belə Kİ, əhalinin ən varlı (20 faizi) və ən
Kasıb hissəsi (20 faizi) arasındaKi gəlirlər fərqi 9 dəfə təşKİl edir.
193
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
AmerİKan
modelində
sosial
siyasətin
qalıq
prinsipinə
əsaslanmasını aşağıdaKi fantlarla sübut etməK olar. Dövlətin sosial
xərclərinin payı ABŞ-da və BöyÜK Britaniyada ümumi milli məhsulun
1/5, İtaliyada və AFR-də 1/4, İsveçrədə isə 1/3 hissəsini təşKİl edib. Son
30 ildə ABŞ-da işsizlərin səviyyəsi 5-7 faizdir, bu da İsveçrə və ya
Yaponiyaya nisbətən 2-3 dəfə çoxdur. İşçilərin istehsalın idarə
edilməsində iştiraKi zəifdir.
Bazar iqtisadiyyatının liberal modeli üçün əsas Kapitalda dövlət
müİKİyyətinin payının az hissəyə malİK olması xasdır. 80-ci illərin
ortalarında müxtəlif Kapitalist öİKƏlərində dövlət müİKİy- yətinin
əsas Kapitalda payı 5-10 faizdən 35-40 faizə qədər idi.
AmerİKan dövlət tənzimlənməsi, tənzimləmənin minimum
həddinə yaxındır. Buraya pulun emissiyası və pulun tədavülünün
təşKİli ilə əlaqədar dövlətin fəaliyyəti, vergi sistemi vasitəsilə təKİif,
yə'ni istehsalın həcmi və tələb arasında müvazinətin əldə olunması
daxildir. Tənzimləmənin minimal həddinə, birgə formada istehlaK
edilən ictimai əmtəələrin təKrar istehsalının dövlət tərəfindən
maliyyələşdirilməsi də (dövlət tədarÜKÜ və dövlət investisiyası)
aiddir.
MəTumdur Kİ, dövlət tənzimlənməsinin minimum həddən yuxarı
qalxması digər problemlərin həll olunmasını tələb edir.
Bu
raya
gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi, ümumi milli məhsulda struKtur
dəyişİKİİKİərin edilməsi, azad bazara daima xas olan in- hisarçılığa və
inflyasiyaya qarşı mübarizə daxildir. Dövlət tənzimlənməsi nə qədər
çox minimum həddən Kənara çıxarsa, bir o qədər dövlət büdcəsinin
ümumi milli məhsulda payı və sosial xərclərin ümumi milli məhsulda
və dövlət büdcəsində payları
yÜKSƏK
olur.
ABŞ
inKİşaf etmiş öİKƏlər
arasında dövlət büdcəsinin ümumi milli məhsuldaKi və sosial
xərclərin dövlət büd- cəsindəKİ hissəsinə görə axırıncı yerlərdən birini
tutur.
Bazarın liberal modelində dövlət İİK növbədə antiinhisar siyasəti
həyata Keçirir. Antiinhisar siyasətinin əsas istiqamətləri- Kartel
müqavilələrinin məhdudlaşdırılmasını, şirKətlərin birləşməsinə
maneçilİK
törədilməsini,
filialların
yaradılmasına
imKan
verilməməsini əhatə edir. Antiinhisar siyasəti əməK qanunvericiliyi
sahələrinə də yayılır. İş qüvvəsinin təKİifini tənzimləməKİə, əməK
haqqının və deməli, istehsal xərclərinin səviyyəsinə, mənfəətin,
istehsalın həcminə tə'sir etməK vasitəsilə həmKarlar, əməK bazarında
inhisarçı Kİmi çıxış edə bilərlər. Məşğulluğun səviyyəsinin yÜKSƏK
olduğu bir vaxtda, əməK haqqının artırılması inflyasiya amilinə
çevrilə bilər.
Eyni zamanda
ABŞ
üçün tənzimləmənin ban.K-Kredit sistemi
vasitəsi ilə deyil, büdcə-vergi sistemi vasitəsilə həyata Keçirilmə-
194