Qiymət və onun əmələ gəlməsi mexanizmi
İstehsalçılarının, ən vacibi isə son istehlaKçıların, vergi ödəyən adi
vətəndaşların mənafeyi ilə üst-üstə düşməsini tə’min edən vergi
siyasəti vasitəsilə yerinə yetirilir.
Əlavə dəyər vergisi və aKsizlər yeni vergi sisteminin əsas üs-
tünlÜKİərindəndir. Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə əlavə dəyər vergisi,
əmtəələrin bilavasitə əhaliyə satışı qiymətinin bir hissəsidir. Sərbəst buraxılış
qiymətlərinin səviyyəsi də istehsalçının qiymətinə əlavə olunan verginin
mütləq həcmindən asılıdır.
Dövlət tənzimlənməsinin birbaşa metodları ilə yanaşı qiymətin
əmələgəlmə prosesinə tə’sir göstərən dolayı metodlar da mövcuddur Kİ, onlar
əlaqəli şəKİldə dövlət-inhisar tənzimlənməsinin ümumi alətləri hesab
edilirlər.
Qiymətlərin əmələ gəlməsinə tə’sirin dolayı metodları Qərbi Avropa
öİKələrində XX əsrin başlanğıcından tətbiq edilir. Bu metodlar, adətən
KonyuKturanın dəyişdirilməsinə, maliyyələşdirmə, valyuta və vergi
əməliyyatları sahəsində vəziyyətin sabitləşməsinə, ümumilində isə tələb və
təKİif
arasında
nisbətin
normalaşdı-
rılmasına
yönəldilmişdir
və
manroiqtisadi xaranter daşıyırlar. Həmin metodlara dövlət tədarÜKÜ, vergi
sistemi, pul tədavülü və Kredit sisteminin tənzimlənməsi, dövlət xərclərinin
tənzimlənməsi, dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu siyasəti, amortizasiya
normalarının qoyulması və başqaları aiddir.
Dolayı metodların Köməyi ilə dövlət tələb və təKİif arasında tarazlığın
əldə edilməsinə və saxlanmasına, bununla da bütün iqtisadiyyat miqyasında
qiymətlərin uyğun və tədricən artımına nail olmağa çalışır.
İnKİşaf etmiş öİKƏlərdə qiymətlərin tənzimlənməsinin dolayı
metodlarına, dövlət tərəfindən torpaq rentasının, uçot dərəcələrinin,
əməK haqqının (əgər qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi ilə əlaqədar
deyilsə), eləcə də qiymətlərin əmələ gəlməsinə tə’sir göstərən digər
amillərin tənzimlənməsinə yönəldilmiş fəaliyyətlər də aid edilir.
Son illərdə qiymətlərin dolayı metodlarla tənzimlənməsi təcrübəsi öz
mahiyyətini itirməKdədir. Bu, hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır
K
İ,
müasir
bazar inhisar tənzimlənməsi ilə yÜKsəK dərəcədə bağlıdır və onunla
məhdudlaşır. Bu vəziyyət inKİşaf etmiş öİKƏlərə də xasdır.
ƏKSər məhsulların qiymətləri iri inhisar firmaları tərəfindən müəyyən
olunur. Tələbin dəyişməsi ilə inhisarlar əvvəllər müəyyən edilmiş qiymətləri
saxlayaraq istehsal həcmini tez-tez dəyişirlər.
Bir çox hallarda qiymətlərə nəzarətin birbaşa metodları ilə dolayı
metodları ziddiyyət təşKİl etməyərəK üzvi əlaqələnirlər: ümumi inflyasiyaya
qarşı siyasət və qiymətlərin əmələgəlmə prose-
186
'
Bazar iqtisadiyyatı və qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi
sinə dolayı metodlara tə’sirlə bağlı tədbirlər bilavasitə dövlət
tənzimlənməsinin birbaşa metodları ilə tamamlanırlar. Dövlət
qiymətlərin hərəKət rejiminin müəyyən olunması yolu ilə, onların sabit
səviyyədə «dondurulmasının» KÖməyi ilə, istehsal xərclərinin
ayrı-ayrı maddələrinə nəzarət etməK vasitəsilə, müəssisələrin
məhsullarının qiymətlər səviyyəsini müəyyən etməKİə bağlı
qərarlarına müdaxilə edir. BeləlİKİə, Kortəbii bazar mexanizmi
inhisarlar tərəfindən tənzimlənmə ilə birlİKdə geniş təKrar istehsal
üçün normal şəraitin tə’min edilməsi ilə bağlı birbaşa dövlətin inhisar
tənzimlənməsi ilə tamamlanır.
Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi qanunvericilİK, inzibati və
məhKəmə xaraKterli ola bilər. Parlament tərəfindən qiymətlər üzrə
qanunların qəbul edilməsi müəssisələr, eləcə də onlarla dövlət
arasındaKi münasibətlər üçün hüquqi əsaslar yaradırlar. Bu qanunlar
KompleKsi müİKİ hüququn tərKİb hissəsi olan qiymət hüququnu
təşKİl edir. Səlahiyyətli orqanlar qiymət hüququ əsasında qiymətlərin
tənzimlənməsi üzrə inzibati fəaliyyəti həyata Keçirirlər. Onların
pozulması zamanı günahKarlar məs’uliyyətə cəlb olunurlar.
Qiymətlərin tənzimlənməsi üzrə birbaşa fəaliyyət nazirlİKİər və Milli
BanK tərəfindən aparılır. Bir sıra dövlətlərdə tərKİbinə tanınmış
mütəxəssislər, həmKarlar təşKİlatının nümayəndələri, sahibKarlar,
fermerlər daxil olan eKspert Komissiyaları yaradılır. Bu Komissiyalar
dövlət idarələrinə və hÖKumətə qiymət məsələləri üzrə məsləhətlər
verir, eləcə də müvafiq qanun layihələri haiqqında öz fİKİrlərini
bildirirlər.
187
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
X
FƏSIL
,
BAZAR
İQTİSADİYYATININ
MODELLƏRİ
§1. Bazar iqtisadiyyatı modellərinin
fərqləndirici me'yarları
MüstəqillİK əldə etdİKdən sonra Azərbaycan RespublİKasının
dünya iqtisadiyyatına daxil olması və onun tələblərinə uyğunlaşması,
inzibati-amirlİK sistemindən bazar iqtisadiyyatına Keçməyi tələb edir.
Tarixi təcrübə göstərir Kİ, bir iqtisadi sistemdən digər iqtisadi sistemə
Keçid, milli xüsusiyyətləri özündə
ƏKS
etdirən inKİ- şafın müxtəlif
iqtisadi modellərinə və iqtisadi Konsepsiyalarına əsaslanır.
Baxmayaraq Kİ, iqtisadi sistemlərin transformasiyasının universal,
ümumi bir nəzəriyyəsi hələ mövcud deyil (ola bilər heç olmasın),
ancaq hər bir öİKədə Keçid dövründə həyata Keçirilən iqtisadi
siyasətin nəzəri səpKİləri mütləq olmalıdır. Bu, inzibati- amirlİK
sistemindən bazar iqtisadiyyatına Keçid dövründə hər bir öİKənin
spesifİK xüsusiyyətlərini özündə
ƏKS
etdirən iqtisadi in- Kişaf
modelinin və Konsepsiyanın hazırlanmasını zəruri edir. Bir sözlə,
burada söhbət artıq mövcud olan beynəlxalq təcrübəni və milli
xüsusiyyətləri özündə
ƏKS
etdirən iqtisadi inKİşaf modelinin
olmasından gedir.
Hal-hazırda Azərbaycanda iqtisadiyyatın bazar prinsipləri
əsasında formalaşması məqsədilə bazar təsərrüfatının hansı
modelindən istifadə edilməsi sahəsində gərgin axtarışlar gedir.
Bununla bağlı, İnKİşaf etmiş bazar iqtisadiyyatı öİKƏlərində istifadə
edilən modellərin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi böyÜK əhəmiyyətə
maiİKdir. Mövcud olan bazar modelləri və onların inKİşaf
istiqamətləri
geo-
politİK
vəziyyətdən,
təbii
resursların
mövcudluğundan, inKİşafın tarixi şəraitindən, əhalinin adət və
ən'ənələrindən, məhsuldar qüvvələrin İnKİşaf səviyyəsindən,
cəmiyyətdə mövcud olan sosial gərginimdən asılıdır.
Bazar iqtisadiyyatı modelinin 3 əsas növü mövcuddur:
1.
Liberal model. 2.Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modeli.
3.
Bazar iqtisadiyyatının sosial-demoKratİK modeli.
1,
Liberal model
aşağıdaKi cəhətləri ilə səciyyələnir:
a)
xüsusi müİKİyyətin iqtisadiyyatda çəKİsinin çox olması
və
üstün
mövqe
tutması;
b)
təsərrüfat qanunvericiliyinin bazar subyeKtlərinin tam sərbəstliyini tə’min
etməKİə onların dövlət tərəfindən ola biləcəK tə’sirindən qorunması;
v) dövlət tənzimlənməsinin məhdud xaraKter daşıması və əsa-
188