iqtisadi sistemin formaları
cəhət var Kİ, o da hüdudsuz tələbatların ödənilməsi üçün məhdud
resurslardan daima səmərəli istifadə edilməsidir. LaKİn tətbiq olunan
ayrı-ayrı siyasi, dini, mədəni, hüquqi, əxlaqi və s. insti- tutsional amillər
bu problemin həllində müxtəliflİK törədir.
§3. İqtisadi resurslar və onların tərnihi
Resurs dedİKdə, istər-istəməz tələbatın ödənilməsi üçün zəruri olan
vasitələr nəzərdə tutulur. Yə'ni əmtəə və xidmətlərin istehsalı üçün
tətbiq olunan təbii, əməK, Kapital və sahibKarlıq qabiliyyəti iqtisadi
resurs formalarını təşKİl edirlər. Bə'zi hallarda bu resurslar İKİ qismə,
birincisi, maddi resurslara, xammal-materiallara və Kapitala, İKİncisi,
insan resurslarına, əməK və sahibKar- lıq qabiliyyətinə bölünərəK
istehsal amilləri Kİmi təsnifatlaş- dırılır. İqtisadi resurslar, bir qayda
olaraq, insanların hüdudsuz tələbatlarının ödənilməsinə yönəldiyindən
onlar daima məhdud xaraKter daşıyır.
Məhdudluq əməKİə materialların səmərəli birləşməsinə, əmtəə və
gəlirlərin müxtəlif fərd və ailələr arasında bölgüsünə səbəb olur. Resursların
məhdudluğu onlardan istifadə olunması qaydası, seçilməsi üsulları onları
iqtisadi Kateqoriya edir. Əgər belə olmasaydı, onların heç bir ne'mətin
istənilən səviyyədə istehsalında əhəmiyyəti olmazdı.
Qurani-Kərimdə göstərilir Kİ, Allah-taala yer üzünə ne'mətləri ona
görə məhdud göndərdi Kİ, adamlar onların bölgüsündə ədalətli
olsunlar. Ümumiyyətlə, ne'mətlərlə bağlı nə varsa, hamısı nisbi
məhdudluğa malİKdir. Hətta hüdudsuz görünən hava da, dağda,
dəniz sahilində, cəngəllİKdə, səhrada havaya olan tələbatın
ödənilməsində məhdudluğa malİKdir. Ayrı-ayrı öİKƏlərin müxtəlif
iqtisadi sistemlərə malİK olması, məhz məhdud resurslardan istifadə
olunması və onların seçilməsi və mənimsənilməsində müxtəlif iqtisadi
məKanların yaradılması ilə əlaqədardır. Ona görə də bütün
cəmiyyətlərdə iqtisadiyyatın əsas düyün nöqtəsi insanların hüdudsuz
tələbatları ilə məhdud resurslar arasındaKi ziddiyyətlərin həll
olunması ilə bağlıdırj
İqtisadi resursların növlərindən danışarKən birinci növbədə
təbii
resursları
xüsusi qeyd etməK lazımdır. ÇünKİ, o iİKİn resurslardır. Təbii
resurslara torpaqlar, meşələr, yerüstü və yerin tə- Kİndə mövcud olan
xammal, materiallar, mineral yataqlar, su hövzələri və s. daxildir.
LaKİn bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır Kİ, bu resurs növündə əsas
həlledici rola torpaq malİKdir.
Torpaq
dedİKdə isə birinci növbədə
becərilən torpaqları, hasilat sənayesinə, tİKİntiyə və s. sahələrə cəlb
olunan torpaqları nəzərə almaq
81
İqtisadi sistem
lazımdır. Torpaq, onun münbitliyi və təKİnin zənginliyi, bir növ Allahın
insanlara bəxş etdiyi töhfə olduğundan, bütün digər resurs növlərindən
müqəddəsdir.
İqtisadi resursların mühüm növlərindən biri də əməKdir.
iqtisadiyyatda işlədilən əməK məfhumundan təsərrüfat prosesi
zamanı insanın tətbiq etdiyi hər cür məqsədyönlü fizİKİ, mə'nəvi və
əqli fəaliyyətinin məcmusu başa düşülür. Yalnız onun bir fərdi xüsusi
növ qabiliyyəti - sahibKarlıq qabiliyyəti əməK resursuna daxil deyil.
KlassİK siyasi iqtisadın banilərindən olan Adam Smit əməK
resursuna xüsusi əhəmiyyət vermiş və onun sərvətin mənbəyi
olduğunu qeyd etmişdir. A.Marşal isə göstərirdi Kİ, hər cür əməyin
məqsədi bu və ya digər nəticəni istehsal etməsidir. Deməli, əməK
faydalı nəticənin əldə olunması üçün insanın məqsədyönlü
fəaliyyətidir. BeləlİKİə də qeyd etməK lazımdır Kİ, əməK resurs Kİmi
sadəcə Kəmiyyət, say e'tibarilə deyil, onun məhsuldarlığı və
intensivliyi baxımından iqtisadiyyatda fəal rol oynayır. Deməli,
mühəndisin, müəllimin, bənnanın, aşpazın yerinə yetirdiyi iş bir
məfhumda, əməK anlayışında
ƏKS
olunur.
İqtisadi resurslar anlayışında
Kapitalın
öz xüsusi yeri vardır. Kapital
dedİKdə, maddi ne'mətlər istehsalı və xidmətlərin ger- çəKİəşməsi üçün
yığılan istehsal vasitələri ehtiyatları başa düşülür. Bura hər cür maşın və
avadanlıqlar, qurğular, dəzgahlar, nəqliyyat vasitələri, pul-valyuta vasitələri
və s. daxildir.
Kapital istehsal vasitələri ilə eyni məzmuna malİK deyil. Ancaq istehsal
prosesi zamanı yığılmış istehsal vasitələri Kapitaldır. Ona investisiya
resursları da deyilir.
Bir cəhəti də qeyd etməK lazımdır
K
İ,
investisiya edilmiş istehsal
vasitələri istehlaK edilmiş istehsal vasitələrindən fərqlənir. Belə Kİ,
investisiya üçün nəzərdə tutulmuş istehsal vasitələri istehsal
prosesində dolayı yolla iştiraK edir və təsərrüfatçılıq prosesində
fəaliyyətdə olan Kapitalın həcmini artırır. İstehlaK üçün nəzərdə
tutulmuş istehsal vasitələri isə istehsal prosesində birbaşa İştiraK edir.
Deməli, investisiyalı istehsal vasitələri istehlaK olunan istehsal
vasitələrinə tə'minat yaradır.
Kapital başqa əmtəələrin istehsalı üçün iqtisadi prosesdə
yaradılmış uzunmüddətli istifadə olunan ne'mətlərdən ibarətdir.
Bu
na
görə də Kapitalla real Kapitalı fərqləndirməK lazımdır. Əgər faKtİK
Kapitala saysız-hesabsız qurğular, yollar, eleKtrİK xətləri, pul
resursları və s. daxildirsə, real Kapitala alətlər, maşınlar və s.
məhsullar, qurğular daxildir. İqtisadi resurs Kİmi yalnız real Kapital
daha fəaldır. Düzdür, Kapitala pul formasında da baxılır və maliyyə
Kapitalı Kİmi iqtisadiyyatda təhlil edilir. Məs.,
C.Ro-
82