istehsal irriKanları və iqtisadi seçimin qarşılıqlı əlaqəsi
sul üçün tətbiq olunan bir xərc növünün artırılmasından, digərlərinin
prinsipi baxımından, istehsal olunan məhsulun son fizİKİ həddinə
çatdıqdan sonra həmin məhsuldan əldə olunacaq gəlirin azalmağa
doğru meyl edəcəyindən gedir. Bu qanun, bir qayda olaraq, müxtəlif
növ məhsullar arasındaKi nisbətdə deyil (bizim misaldaKi yağla top
arasında), onların istehsalına tətbiq olunan xərclərin arasındaKi
nisbətdə müəyyən edilir. Aydın olduğu Kİmi
İKİ
məhsul növünə eyni
vaxtda, eyni resursları sərf etməK mümKÜn deyil. Belə şəraitdə hər
əlavə məhsulda xərc növlərinin Kəmiyyətlərini dəyişməz saxlamaq
ehtiyacı yaranır
K
İ,
bu da gəlirlərin sərf olunan xərclərə görə
azalmasına gətirib çıxarır.
87
MülKiyyat münasibətlari
V
FƏSIL
,
MÜLKIYYƏT MÜNASIBƏTLƏRI
§1. MülKİyyət Kateqoriyasının məzmunu
və onun haqqında baxışlar
MüİKİyyət çox zəngin ictimai-iqtisadi və sosial-siyasi məzmuna
malİKdir. MüİKİyyət dövlətin, şəxsin, qrupun, KolleKtivin və
bütünlÜKİə cəmiyyətin həyat məsələsidir.
İqtisad nəzəriyyəsinə uyğun olaraq müİKİyyət probleminin üç
cəhətini göstərməliyİK: Birincisi, müİKİyyət həmişə hər hansı şey
məzmununa malİKdir, İKİncisi, müİKİyyət həmişə müəyyən ictimai
formanın Köməyi ilə daxilən reallaşdırılır, yə'ni əşya barəsində
insanlar arasında ictimai münasibət forması əmələ gəlir, nəhayət
üçüncüsü, bu münasibətlərin məzmunu insanların təbiət predme- ti,
şeyləri mənimsəməsi olur. Deməli, müİKİyyətə təbiət predmet- lərinin,
maddi ne'mətlərin, istehsal vasitələrinin mənimsənilməsi ilə əlaqədar
olaraq və bunların əsasında meydana gələn insanların ictimai
münasibəti Kİmi baxılmalıdır. Bu mənimsəmə ictimai təKrar istehsalın
hər bir mərhələsində - istehsal, bölgü, mübadilə və is- tehlaK
mərhələlərinin hər birində həyata Keçirilir. Qısa desəK, müİKİyyət
cəmiyyətin müəyyən tarixi inKİşaf mərhələsində fərd- lər tərəfindən
maddi ne'mətlərin, ən əvvəl istehsal vasitələrinin mənimsənilməsi və
bu əsasda insanlar arasında baş verən müİKİ və ya istehsal
münasibətlərindən ibarətdir.
O ,
əmlaKa sahib olmağı, istifadəetməni
və sərəncamverməni birlİKdə ifadə edən iqtisadi Kateqoriyadır,
münasibətdir.
MüİKİyyət iqtisadi Kateqoriya Kİmi insanların şüurundan asılı
olmayaraq mövcuddur, bu iqtisadi Kateqoriya faKtİKİ cəmiyyətdə
mövcud olan müİKİyyət münasibətlərinin təzahürüdür. MüİKİyyət
istehsalın bütün formalarını əlaqələndirən Kateqoriyadır.
Ümumiyyətlə, müİKİyyətə istehsal münasibətlərinin, hətta
cəmiyyətin bütün ictimai-iqtisadi münasibətlərinin həm əsası, həm də
bu münasibətlərin məzmununu özündə birləşdirən çox mürəK- Kəb və
çox məzmunlu Kateqoriya Kİmi baxmaq lazımdır.
Şeylər, əmlaK, maşın və digər istehsal vasitələri özlüyündə mül-
Kİyyət deyil, bunlar cəmiyyətin istehsal münasibətləri və ictimai
sistemin iqtisadi əsası olduğuna görə spesifİK ictimai xaraKter alır və
müİKİyyət olurlar.
Bazar iqtisadi sisteminin məntiqinə isnad edərəK belə bir ümumi
metodoloji nəticəyə gəlməK olar:
1.
İstehsal vasitələri üzərində müİKİyyət və onun hər bir forması
elə fövqəl'adə xassəyə malİKdir Kİ, o, başqa iqtisadi Kateqoriyalarla
yanaşı dura bilməz; ƏKSinə o, bütün münasibətlərin əsa
88
MülKİyyət Kateqoriyasının məzmunu və onun haqqında baxışlar
sında durur. Biz müİKİyyətə başqa iqtisadi Kateqoriyalarla yanaşı
duran adi iqtisadi Kateqoriya Kİmi baxsaq, hətta onu əsas iqtisadi
Kateqoriya adlandırsaq, onda biz nəzəri cəhətdən müİKİyyətin
reallaşdırılması proseslərini dərin araşdırmaqla məşğul olmaqdan
xeyli uzaqlaşmış olarıq, müİKİyyət və onun müxtəlif formaları
cəmiyyətin bütün iqtisadi proses və münasibətlərində reallaşır.
2.
MüİKİyyət
münasibətləri
onların
sahibləri
arasındaKi
münasibətlərdə təzahür edir. MüİKİyyət öz tərKİbinə istehsal
vasitələri və istehsal nəticələrindən istifadə sahəsində insanlar
arasındaKi çoxcəhətli münasibətlər sistemini, öİKənin regionları və
KolleK- tivləri arasındaKi münasibətləri daxil edir. MüİKİyyət
münasibətlərinin iqtisadi məzmunu var və bu münasibətlərin hər bir
elementi müİKİyyətin iqtisadi varlığı formasıdır.
3.
MüİKİyyət elə müəKKKəb, çoxtərəfli münasibətlər sistemidir Kİ,
o, istehsalın hərəKətinin ümumi forması tərəfindən, iş qüvvəsi və
əməyin ictimai forması tərəfindən bilavasitə istehsal prosesində
istehsal vasitələrinin iqtisadi reallaşması prinsiplərinin dərin
araşdırılması ilə bərabər, həmçinin bölgü, mübadilə və istehlaK
proseslərinin gedişi mahiyyətini və buradaKi əlaqələrin və qarşılıqlı
tə'sirin
xüsusiyyətlərinin
araşdırılması
mövqeyindən
də
öyrənilməlidir. Burada göstərməliyİK Kİ, müİKİyyətə iqtisadi
məzmun verən, onun mahiyyətini ifadə edən əsas cəhət bilavasitə
istehsalın
özündə,
istehsalın
özü
vasitəsilə
onun
iqtisadi
reallaşmasıdır. Deməli, bilavasitə istehsalatda istehsalçıların istehsal
vasitələri ilə birləşdirilməsinin üsulu və xaraKteri müİKİyyətin iqtisadi
məzmununun İİK pilləsini formalaşdırır.
İstehsalın maddi elementləri üzərindəKİ sahibKar müİKİyyəti ilə iş
qüvvəsi
üzərində
fəhlənin
sahiblİK
müİKİyyətlərinin
birləşdirilməsinin
iqtisadi
və
hüquqi
əsaslarının
düzgün
tənzimlənməsi, istehsalın bu əsas amillərinin bərabər əhəmiyyətə
malİK olduğunu göstərir. Bazar iqtisadiyyatı istehsal prosesində
bunların səmərəli birləşdirilməsinin metod və vasitələrinin tapılmasını
və bu prosesin daima təKmilləşdirilməsini tələb edir.
Eramızdan əwəİKİ tarixdən başlamış müasir tarixin bütün
dövrlərində məşhur şəxslər - filosoflar, iqtisadçılar, hüquqşünaslar
müİKİy- yət barədə müxtəlif nəzəri fİKİrlər söyləmişlər.
İqtisadi Kateqoriya Kİmi müİKİyyət münasibətlərinin məzmunu
problemləri iqtisadi nəzəriyyənin çox aKtual metodoloji problemi hesab
edilir. Bir çox iqtisadçı alimlər bu problemi dərindən öyrənməyə sə'y göstərir
və mübahisəli mülahizələr söyləyirlər. MülKİyyət barədə müxtəlif səpKİli
nəzəri fİKİrlər hələ eramızdan əvvəllərə gedib çıxır. Bu barədə ştrixlərə
Ksenofontun, Platonun fİKİr- lərində rast gəlinir. Aristotelin əsərlərində isə
nisbətən geniş
89