MülKİyyət münasibətləri
bilavasitə əşyavi xaranter ala bilər.
Buna
rəssamı. Kartoqrafı və s.
göstərməK olar.
İntelleKtual müİKİyyət ziyalıların elmi yaradıcılığı, ədəbiyyat,
incəsənət qabiliyyəti (iste'dadı) ilə. Kəşflər, ixtiralar, layihələr,
mə'lumatlar, xəbərlər ifadələri ilə səciyyələnir.
O
fərdin: alimin,
mədəniyyəti, incəsənəti təmsil edən sənət adamlarının (bəstəKarın,
aKtyorun, rəssamın və bir çox başqalarının), ədiblərin, bütün
idarəetmə sistemi işçilərinin, KonstruKtorun, natiqin, müəllimin,
həKİmin və sair müvafiq ziyalı dəstəsinin əməyi üzərində mül- Kİyyət
forması Kİmi başa düşülür» (İqtisadçı qəzeti. 28 aprel
1997-
ci il).
İntelleKtual sahibKarlığının inKİşafı bazar iqtisadiyyatını daha
səmərəli edir.
XXI
əsr intelleKtin təntənəsi əsri olacaqdır.
§4. MülKİyyət formalarında sahibolma,
istifadəetmə və sərəncamvermə
MüİKİyyət münasibətləri sahibolma, istifadə, mənimsəmə,
başqasına həvalə etmə, icarəyə vermə, habelə istehsal faKtorlarına və
əməyin məhsuluna sərəncamvermə proseslərini əhatə etməKİə yanaşı,
istehsalın
inKİşaf
etdirilməsinin
strategiya
və
taKtİKasını,
materiallardan istifadə istiqamətini, əməyin və istehsalın təşKİli- nin
formasının seçilməsini, həmçinin ona nəzarət etmə sahələrini də əhatə
edir.
MüİKİyyət münasibətləri iqtisadi haKİmiyyətlə sıx bağlıdır.
İstehsalın idarə edilməsi müİKİyyətçilİK funKSİyasına daxildir, onun
zəruri cəhətlərindən, tərəflərindən biridir. Bir qayda olaraq, istehsalı o
şəxs idarə edir
K
İ,
O
,
istehsal vasitələrinin sahibidir, müİKİyyətçisidir.
Deməli, iqtisadi haKİmiyyətin mənbəyi və elementlərinin ən mühüm
açarı müİKİyyət sahibi olmaqdır.
Mənimsəmə - müİKİyyətin məzmununda müəyyənedici əsas
amildir. SubyeKt öz müİKİyyət obyeKtini başqa subyeKtlərdən
Kənarlaşdırır, ayırır, hüquqi sənədlər əsasında öz müİKİyyətinə
çevirir.
O,
həmin obyeKti və onun üzərində həyata Keçirdiyi iqtisadi
proseslərin nəticələrini də mənimsəyir. İstehsalın özündə, gedişində
və istehsalın
ÜK
nəticəsi prosesində mənimsəmə baş verə bilər. Hər
hansı sahədə əməK sərfi nəticəsində gəlirlər əldə et- məKİə
mənimsəmə ola bilər, tədavül dairəsindəKİ fəaliyyətin nəticəsi Kİmi
mənimsəmə olur; Bütün bu və digər qanuni mənimsəmə formaları
mənimsəmə Kİmi iqtisadi Kateqoriyanın mövcudluğundan xəbər
verir.
Sahibliyə gəldİKdə o, tam və natamam ola bilər. Tam sa- hiblİKdə
müİKİyyətçi öz müİKİyyətinin reallaşdırılmasından gələn
104
MülKİyyət formalarında sahibolma, istifadəetmə və sərəncamvermə
gəlirlərin VƏ bütün
müİKİyyətinin tam sahibi olur, tam mənimsəmə hüququna malİK
olur. SahibKar öz müİKİyyətinin müəyyən hissəsini fəaliyyətdə olan
müİKİyyətə çevirə bilər, torpaq sahibi öz müİKİyyətinin bir hissəsini
icarəyə verə bilər. BanK sahibi müəyyən pul məbləğini müddətlə və
faizlə Kreditə verər və s. Bu halda gəlirlərin bir hissəsini sahibKar və
digər hissəsini tam sahibKar olmayan icarədar mənimsəyir. Deməli,
sahibolmada hissə mənimsəməsi də olur.
İstifadə-əmlaKdan, əşyalardan öz tə'yinatına görə faKtİKİ istifadə
edilməsidir. İstifadə - müİKİyyətin, sahibolmanın reallaşdırılması
formasıdır. Sahibolma müİKİyyət funKsiyasıdır, istifadə isə sahibolma
funKsiyasıdır.
Sərəncam - bu müİKİyyət obyeKtinin fəaliyyətinə göstəriş ver-
məK barədə sahibKarın yaxud onun tapşırığı ilə digər şəxsin qərar
qəbul etməsidir. Burada müİKİyyət sahibinin bilavasitə özünün
sərəncam verməsi yaxud onun razılığı ilə tə'yin etdiyi şəxs tərəfindən
sərəncam verilməsi prosesləri nəzərdən Keçirilir; habelə sərəncam
verən bilavasitə müİKİyyətçi də olmaya bilər, yə'ni sahib- Kardan
icarəyə götürdüyü əmlaKdan istifadə edənlər də sərəncam verməK
hüququna malİK olurlar; habelə bu proses istehsal olunan məhsullar
barədə də sərəncamvermə cəhətlərini də əhatə edir.
MüİKİyyətin formalarından asılı olaraq sərəncam verən dövlət
mə’muru yaxud xüsusi şəxslər, fizİKİ və hüquqi şəxslər ola bilər.
İctimai müİKİyyət münasibətləri sistemindən fərqli olaraq, bazar
iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi azadlığın tə'min edilməsi ilə sərəncam
verən fizİKİ və hüquqi şəxslərin sayı xeyli artıq olur. Sərəncam
verənin bilavasitə müİKİyyətçi olması məcburi deyil, sa- hibKarla (bu
dövlət və xüsusi müİKİyyət sahibKarları ola bilər), müqavilə
bağlamaqla (müqavilədə şərtlər göstərilir) müİKİyyətə sahiblİK,
istifadə və sərəncamvermə hüququna malİK olmaq olar. «Azərbaycan
RespublİKasında müİKİyyət haqqında» qanunun birinci bölməsinin
İKİnci paraqrafında yazılır: «müİKİyyətçi özünə məxsus əmlaKa öz
mülahizəsinə görə sahibliK, ondan istifadə və onun barəsində
sərəncam hüququna malİKdir».
BeləlİKİə, müİKİyyətə bütöv yanaşsaq sahibolma, istifadə və
sərəncamvermə bütövün hissələri, tamın elementləri olur. Bu
elementlər arasındaKi əlaqə belə olur: sərəncam istifadə ilə
müəyyənləşir, istifadə sahibolma ilə müəyyənləşir, sahibolma
müİKİy- yətin forması ilə müəyyənləşir. MüİKİyyətin formaları isə
daima
inKİşafdadır.
Sivilizasiyanın
inKİşafı
ilə
müİKİyyət
münasibətləri də dəyişmiş, bu münasibətlərin təKmilləşdirilməsi
prosesi davam edir.
106