MülKİyyət münasibətləri
Səhmdar
cəmiyyəti,
iştiraKçılarının
əmanətləri
hesabına
yaradılmış, habelə onun təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş
və qanunvericilində nəzərdə tutulmuş başqa əsaslar üzrə əldə etdiyi
əmlaKin müİKİyyətçisidir,
Səhmdar cəmiyyətlərində vətəndaşlar, xarici hüquqi və fizini
şəxslər, təşnilat və müəssisələr, iştiranetmə və səhm sahibi olma
hüququna malindir. Səhmdar cəmiyyəti mülniyyəti formasında
istehsal vasitələrinin və gəlirlərin mənimsənilməsi, səhmlərin dəyərinə
- qiymətinə görə cəlb edilmiş istehsalçılara aiddir.
İqtisadiyyatın dövlət inhisarından azad edilməsində, mülniy- yətin
özəlləşdirilməsində səhmdar cəmiyyətlərinin rolu əvəzedilməzdir;
xüsusilə iri müəssisələrin özəlləşdirilməsi zamanı onların səhmdar
mülniyyətə çevrilməsi ən səmərəli üsul hesab edilir.
Səhmdar cəmiyyətləri özünümaliyyələşdirmə prinsipləri ilə işləyir,
hüquqi şəxsdir.
Təsərrüfat cəmiyyətinin və şirKətinin müİKİyyəti - iştirançı-
larının əmanətləri, təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində alınmış və
qanunun yol verdiyi başqa əsaslarla aldıqları əmlaK hesabına yaranır.
Təsərrüfat cəmiyyəti və şirKəti iştiraKçılarının əmlaKina əsas
fondlar və dövriyyə fondları, pul vəsaiti və qiymətli Kağızlar, habelə
əmlaKdan istifadə hüquqları daxil ola bilər.
Təsərrüfat
assosiasiyalarının
(birlİKİərinin)
müİKİyyəti.
«Azərbaycan RespublİKasında müİKİyyət haqqında» qanunda bu
problemə sahibKar birliyinin müİKİyyəti Kİmi baxılması göstərilir.
Qanunda yazılır: «SahibKar birliyi (Konsernlər, assosiasiyalar,
sahələrarası regional birlİKİər və başqa birlİKİər) iştiraK- çılar
tərəfindən Könüllü surətdə, habelə qanunun yol verdiyi başqa
əsaslarla alınan əmlaK üzərində müİKİyyət hüququna malİK- dirlər.
SahibKar birliyinin fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən əmlaK üzərində
də müİKİyyət hüququna malİKdir».
İctimai birlİKİərin müİKİyyəti. «Azərbaycan RespublİKasında
müİKİyyət haqqında» qanunda yazılır: «Hüquqi şəxslər sayılan
ictimai birlİKİərin müİKİyyətində binalar, tİKİlilər, mənzil fondu,
avadanlıq, inventar, mədəni-maarif və sağlamlıq tə'yinatlı əmlaK, pul
vəsaiti, səhmlər, digər qiymətli Kağızlar və onların nizamnamələrində
nəzərdə tutulmuş fəaliyyətin maddi tə'minatı üçün zəruri sayılan
başqa əmlaK ola bilər».
İctimai birlİKİər sahibKarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilərlər və bu
fəaliyyəti həyata KeçirməK məqsədilə başqa əmlaK da ala və yarada
bilərlər.
Xeyriyyə fondlarının və başqa ictimai fondların müİKİyyəti.
«Azərbaycan RespublİKasında müİKİyyət haqqında» qanunda ya-
102
MülKiyyətin əsas və törəmə formaları
zıhr: «Hüquqi şəxslər sayılan xeyriyyə fondları və başqa ictimai
fondlar öz nizamnamələrində nəzərdə tutulan fəaliyyəti həyata
KeçirməK üçün tə'sisçilərin onlara verdİKİəri əmlaK üzərində mül-
Kİyyət hüququna malİKdir».
Dini təşKİlatlarm müİKİyyəti. «Azərbaycan RespublİKasında
müİKİyyət haqqında» qanunda yazılır: «Hüquqi şəxslər sayılan dini
təşKİlatların müİKİyyətində binalar, ayin predmetləri, istehsal, sosial
və xeyriyyə tə'yinatlı obyentlər, pul vəsaiti və onların fəaliyyəti üçün
zəruri sayılan başqa əmlaK ola bilər». Dini təş- Kİlatlar öz vəsaiti,
dindarların verdİKİəri vəsait hesabına satın aldıqları, tİKdİKİəri,
yaratdıqları və istehsal etdİKİəri və ya dövlət, başqa şəxslər tərəfindən
verilmiş və qanunvericilİKdə nəzərdə tutulmuş başqa əsaslar üzrə əldə
edilmiş əmlaK üzərində birgə müİKİyyət hüququna malİKdirlər.
Qarışıq müİKİyyət. Vətəndaşların, hüquqi şəxslərin müİKİyyəti
ilə dövlətin müİKİyyətində olan əmlaKin birləşdirilməsinə və bunun
əsasında müİKİyyətin qarışıq formalarının yaradılmasına yol verilir.
Əsas və törəmə müxtəlif müİKİyyət formalarının sahiblərinin pay
birliyindən yaranan əmlaK ümumi və qarışıq müİKİyyət hüququ ilə
eyni vaxtda bir neçə şəxsə məxsus ola bilər. Belə pay birliyi əsasında
Azərbaycan və xarici
Ö
İ
KƏ
hüquqi vətəndaşlarının da iştiraKi ilə birgə
müəssisələr yaradıla bilər. Bu, birgə, qarışıq müİKİyyətlə təşKİl olunan
müəssisələrin müİKİyyətinə binalar, ti- Kİlilər, avadanlıq, pul vəsaiti,
nizamnamə fonduna daxil olan digər maddi sərvətlər, istehsal
olunmuş məhsul, əldə edilmiş gəlirlər və birgə qarışıq müİKİyyət
münasibətlərini həyata Keçir- məK üçün lazım olan başqa əmlaK da
daxildir.
Vətəndaşların paylarını Könüllü birləşdirməKİə yaranan və sonra
fəaliyyət prosesində artırılan ümumi müİKİyyətdə olan əm- laKa sahib
olmaq, ondan istifadə etməK və ona sərəncam verməK qaydası
müİKİyyətçilərin sazişi ilə müəyyən edilir.
İntelleKtual müİKİyyət. MüİKİyyət haqqında ümumi metodoloji
nəzəri müddəalar İntelleKtual müİKİyyətə də aid olsa da, onun
özünəməxsus xüsusiyyətləri var. «İntelleKtual» məfhumu latınca
«dərK etmə», «başa düşmə», «ağıl» mə’nasım verir. O, təfəKKÜr
qabiliyyəti, səmərəli dərKetmə, ağılın inKİşaf dərəcəsi Kİmi də
qiymətləndirilə bilər. ««İntelleKtual» məfhumu ilə bağlı olaraq
«İntelleKtual müİKİyyəti» anlayışı meydana gəlib. İntelleKtual mül-
Kİyyətə ayrıca bir müİKİyyət forması Kİmi baxmaqla bərabər, ona
ümumən şəxsi, xüsusi müİKİyyətin bir qolu Kİmi yanaşmaq olar.
İntelleKtual müİKİyyətə beyin fəaliyyətinin, düşüncənin, təfəK-
KÜrün xüsusi, ən dəyərli nəticəsi Kİmi baxılır. Burada nəticə əsasən
qeyri-əşyavi olur. Bə'zi ixtisas sahiblərinin əməyinin nəticəsi
103